Ocena skuteczności interwencji żywieniowej opartej na zaleceniach diety DASH u osób z zaburzeniami lipidowymi

Evaluation of the effectiveness of dietary intervention based on DASH diet recommendations in people with lipid disorders

Maciej Kazimierski, Julita Reguła

Instytut Żywienia Człowieka i Dietetyki, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Wstęp

Obecnie na świecie w coraz większym stopniu występują problemy zdrowotne związane z otyłością, nadwagą, hipercholesterolemią czy hiperlipidemią [1]. W wielu przypadkach czynnikiem wywołującym wymienione wyżej schorzenia jest niewłaściwa dieta. Te same problemy dotyczą także populacji zamieszkującej tereny Polski. Jak zauważa Laskowski [2], podstawowym problemem jest nieodpowiednia podaż głównych komponentów diety, jakimi są: białka, węglowodany oraz tłuszcze. W krajach rozwiniętych, ale także w krajach rozwijających się spożywa się nadmierne ilości tłuszczów oraz węglowodanów kosztem energii pochodzącej z białek. Tego typu zachwiania ilościowe, ale także jakościowe w diecie przeciętnego człowieka prowadzą do rozwijania się wielu schorzeń [3–5]. Według ekspertów, w okresie ostatniego dziesięciolecia znacząco zwiększył się odsetek ludzi chorujących na otyłość I stopnia oraz hipercholesterolemię [1, 6, 7]. Tym samym wskazuje się na niebezpieczny trend utrzymujący się także w Polsce. Jeżeli nie zostanie w odpowiedni sposób zahamowany poprzez na przykład modyfikację sposobu odżywiania, doprowadzi do zwiększenia skali problemu i wzrostu zapadalności na te choroby.

Na świecie podjęto wiele prób mających na celu walkę z chorobami niezakaźnymi dietozależnymi. Oprócz działań farmakologicznych wprowadzane są różne modele diet mające na celu przeciwdziałać tym zjawiskom. Do tych diet można zaliczyć następujące modele żywieniowe: dieta śródziemnomorska, dieta DASH, różne diety niskokaloryczne zmodyfikowane pod względem składników odżywczych [8]. Mimo że wpływ tych diet na zdrowie człowieka jest sprawdzany w różnych warunkach i różnych populacjach, nadal istnieje niewiele danych dotyczących ich skuteczności w dietoprofilaktyce. Wiele z tych diet jest deficytowych, niewłaściwie skomponowanych, a u osób stosujących takie modele żywieniowe obserwuje się niekorzystne zmiany w organizmie. W wielu modelach żywieniowych opartych na obniżonej kaloryczności, do których zalicza się także diety zwane optymalnymi, wykazano zagrożenia związane ze zbyt małą podażą wapnia oraz magnezu [9, 10]. Mała podaż tych składników może powodować negatywne oddziaływanie na organizm człowieka. Za mała podaż wapnia może skutkować występowaniem wczesnych objawów osteoporozy, zaburzenia układu sercowo naczyniowego. Znaczące obniżenie podaży magnezu także zwiększa zagrożenia związane z występowaniem chorób naczyniowo-sercowych. Ostatnio wielu autorów wskazuje także na korelację między niską podażą magnezu a występowaniem niektórych rodzajów nowotworów.

Jedną z obecnie polecanych jako pełnowartościowa i skuteczna we wspomaganiu leczenia wielu schorzeń jest dieta DASH. Jej głównym założeniem jest zmiana nawyków żywieniowych osób cierpiących na nadwagę, nadciśnienie tętnicze, hipercholesterolemię oraz hiperlipidemię [11]. Dieta zakłada spożywanie co najmniej czterech, pięciu posiłków dziennie, które powinny zawierać owoce i warzywa najlepiej w formie nieprzetworzonej, produkty zbożowe oraz nabiałowe niskotłuszczowe. Osoby, które stosują dietę DASH, powinny ponadto spożywać w większych ilościach orzechy i ryby. Ta modyfikacja odżywiania zakłada również ograniczenie spożywania soli do maksymalnie 1,5 g na dzień, odnosi się to do soli dodawanej przez pacjentów do posiłków, które spożywają w ciągu stosowania diety. Całkowita podaż soli w diecie nie powinna przekraczać 6 g na 24 godziny. Wiąże się to z obecnością soli dodanej do produktów spożywczych, które są kupowane przez konsumentów. Dieta DASH zakłada także spożywanie minimum półtora litra płynów na dobę w postaci wody mineralnej, herbat ziołowych oraz naturalnych soków owocowych lub wielowarzywnych. Kolejnymi zaleceniami są ograniczenie spożywania alkoholu oraz palenia tytoniu.

Uwzględniając powyższe założenia diety DASH, celem badań była ocena jej skuteczności we wspomaganiu leczenia zaburzeń lipidowych w wybranej grupie osób.

Materiał i metody

Badana populacja składała się z 30 osób chorujących na hipercholesterolemię. Charakterystykę populacji przedstawiono w tabeli 1. Mężczyźni cechowali się większą masą ciała oraz wskaźnikiem BMI (body mass indeks) niż kobiety. Średni współczynnik masy ciała BMI mieścił się w normie jednakże indywidualne wyniki przeprowadzonych obliczeń wskazywały na częste przekraczanie zalecanych norm.

Interwencję żywieniową, opartą na zaleceniach diety DASH, prowadzono przez 30 dni. Racje pokarmowe były przygotowywane w pomieszczeniach gastronomicznych z zachowaniem zasad higieny i zdrowia dla każdej osoby oddzielnie z uwzględnieniem norm na poszczególne składniki. Każdy posiłek był przygotowywany według dokładnej gramatury z uwzględnieniem zawartości poszczególnych składników, wcześnie rano, a następnie był wydawany osobom biorącym udział w interwencji żywieniowej. Proces technologiczny przebiegał z zachowaniem obróbki technologicznej charakterystycznej dla posiłków dietetycznych (duszenie, gotowanie na parze, pieczenie). Posiłki zostały skomponowane z uwzględnieniem surowców charakterystycznych i wykorzystywanych w diecie DASH, takich jak świeże warzywa i owoce, nasiona, orzechy oraz wysokojakościowe tłuszcze roślinne. Przykładowy jadłospis podano w tabeli 2.

Ocena wartości odżywczej racji pokarmowych była obliczona za pomocą programu „Dietetyk 2012”. Podczas ustalania diety szczególną uwagę zwrócono na następujące składniki odżywcze: węglowodany, białka, tłuszcze, wapń, potas, błonnik pokarmowy, cholesterol całkowity, żelazo, witaminy A, E, tiamina, ryboflawina, B12 oraz witamina C. Wartość odżywcza była obliczana indywidualnie z uwzględnieniem zapotrzebowania dla danego pacjenta [12].

Parametry antropometryczne wykonywano trzykrotnie, przed rozpoczęciem interwencji żywieniowej, w 15. dniu trwania interwencji oraz ostatnim dniu interwencji.

Ocena profilu lipidowego osób biorących udział w interwencji przeprowadzono dwukrotnie. Badano stężenie cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL (low-density lipoprotein) i HDL (low-density lipoprotein). Pierwszych pomiarów tych składników dokonano tydzień przed przystąpieniem do interwencji żywieniowej. Pomiary wyżej wymienionych parametrów zostały wykonywane w certyfikowanym laboratorium analiz medycznych. Drugi pomiar tych samych parametrów wykonywano po 30-dniowej interwencji żywieniowej.

Analiza statystyczna została sporządzona za pomocą arkusza kalkulacyjnego Microsoft Office Excel 2010. W celu określenia istotnych różnic w parametrach biochemicznych oraz antropometrycznych zastosowano test T-par skojarzonych z dwiema próbami dla średniej w układzie blokowym. Przyjęto poziom istotności p < 0,05. Wyniki w tabelach przedstawiono jako średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe.

Wyniki i wnioski

W tabeli 3 przedstawiono wartość odżywczą diet zaproponowanych pacjentom w ramach kuracji.

Porównując średnie dane jadłospisów zaproponowanych uczestnikom badania, można zauważyć, że kaloryczność racji pokarmowych mieściła się w normie dla danej grupy. Procentowy udział energii z poszczególnych składników energetycznych był na odpowiednim poziomie. Należy zwrócić uwagę na mniejszą podaż tłuszczów (g) w zaproponowanym jadłospisie w odniesieniu do norm. Jest to podyktowane założeniami diety DASH, która wskazuję potrzebę obniżenia podaży tego składnika w diecie i zaplanowanie jedynie wysokogatunkowych tłuszczy pochodzenia roślinnego.

W wyniku zastosowanej interwencji żywieniowej zaobserwowano spadek masy ciała o prawie 5% u kobiet i 6,4% u mężczyzn (tab. 4). Największy indywidualny spadek masy ciała u kobiet wynosił 7 kilogramów, a u mężczyzn 10 kilogramów. Stwierdzono również istotną różnicę w zmianie wskaźnika BMI (tab. 4).

A, B – istotne różnice u mężczyzna, bistotne różnice dla kobiet przed i po interwencji p < 0,05; A, Bistotne różnice dla mężczyzn przed i po interwencji p < 0,05; BMI – wskaźnik masy ciała

W wyniku interwencji żywieniowej stężenie cholesterolu całkowitego w obu badanych grupach zmniejszyło się istotnie. Różnica przed interwencją i po niej wyniosła średnio 30%. Także w odniesieniu do frakcji LDL zaobserwowano istotne zmiany. U kobiet różnica pomiędzy stężeniem frakcji LDL przed wprowadzaniem interwencji żywieniowej i po wyniosła 8,3%. Istotny wzrost o około 9% zanotowano we frakcji cholesterolu HDL. Stosunek frakcji LDL do HDL przed rozpoczęciem interwencji wynosił 3,5, natomiast po okresie badania zmienił się na korzyść i wyniósł 2,9 (tab. 5). Stężenie frakcji LDL w grupie mężczyzn zmniejszyło się o 8%, natomiast frakcji HDL po okresie interwencji żywieniowej – średnio o 14%. Odnotowano także zmianę stosunku frakcji LDL do frakcji HDL z 3,7 w okresie przed wprowadzeniem dietoterapii do 2,9 po okresie interwencji żywieniowej (tab. 5).

A, B – istotne różnice u mężczyzna, bistotne różnice dla kobiet przed i po interwencji p < 0,05; A, Bistotne różnice dla mężczyzn przed i po interwencji p < 0,05; LDL – lipoproteiny niskiej gęstości; HDL – lipoproteiny wysokiej gęstości

Podsumowanie

Eksperci Światowej Organizacji Zdrowia coraz częściej wskazują na wzrost zapadalności na hipercholesterolemię [13, 14]. Globalnym zagrożeniem, które wiąże się bezpośrednio z zaburzeniami lipidowymi, jest otyłość uznawana jest za epidemię naszych czasów. Wskazuje się na potrzeby wprowadzania i badania różnych modeli żywieniowych, które mają za zadanie ograniczenie epidemii otyłości oraz działania prewencyjnego dla osób z tak zwanej grupy ryzyka [7]. W pracy podjęto próbę oceny skuteczności modelu żywieniowego DASH. Cybulska [14, 15] zaznacza, że ważnym aspektem metabolizmu lipidów jest jakość spożywanych produktów. Clark i wsp. [16] w swoich badaniach wskazują na istotny wpływ diety DASH na redukcję nadwagi i/lub otyłości u osób stosujących ten model żywienia. Oprócz pozytywnego wpływu na masę ciała zauważono także korzystną korelację w odniesieniu do cholesterolu i frakcji LDL. W innych badaniach przeprowadzonych przez Campbel-Taffe i wsp. [6], także wskazano pozytywny wpływ opisywanej diety na parametry biochemiczne krwi oraz masę ciała. Przeprowadzona interwencja żywieniowa, trwająca 30 dni, wykazała pozytywny wpływ modelu żywieniowego opartego o zalecenia diety DASH na parametry lipidowe krwi oraz na masę ciała osób biorących udział w badaniu.

Wnioski

1. Zaobserwowano pozytywny wpływ diety DASH na parametry antropometryczne zarówno kobiet jak i mężczyzn. Po okresie interwencji żywieniowej masa ciała wszystkich osób biorących udział w badaniu unormowała się.

2. Stwierdzono pozytywny wpływ diety na stężenie cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL i HDL.

3. Zastosowana interwencja żywieniowa oparta na zasadach diety DASH zakończyła się sukcesem i może być zalecana w profilaktyce i leczeniu zaburzeń lipidowych.

Piśmiennictwo

1. Stapleton PA, Goodwill AG, James ME, et al. Hypercholesterolemia and microvascular dysfunction: interventional strategies. J Inflamm (Lond). 2010; 7: 54, doi: 10.1186/1476-9255-7-54, indexed in Pubmed: 21087503.

2. Laskowski W. Zmiany spożycia żywności w Polsce. Wydawnictwo SGGW. 2008: Warszawa.

3. Beręsewicz A, Skierczyńska A. Miażdżyca-choroba całego życia i całej populacji krajów cywilizacji zachodniej. Choroby Serca i Naczyń. 2006; 3(1): 1–6.

4. Gaciąg Z, Pasierski T. Rozwój i regresja miażdżycy. Miażdżyca jako proces zapalny. Wydawnictwo PZWL, Warszawa 2007.

5. Sobieszczańska M. Prewencja chorób sercowo-naczyniowych. KPSW, Jelenia Góra 2011: 27–49.

6. Welsh F, Duff E, Campbell-Taffe K, et al. Lifestyles of Jamaican Men With Hypertension. Journal of Transcultural Nursing. 2014; 26(5): 507–513, doi: 10.1177/1043659614531794.

7. Jarosz M, Kłosiewicz-Latoszek L. Otyłość, zapobieganie i leczenie. Wydawnictwo PZWL, Warszawa 2006.

8. Kłosiewicz-Latoszek L, Szostak WB. Konsensus rady redakcyjnej PFP dotyczący zasad prawidłowego żywienia. Forum Profilaktyki. 2008; 1: 10–25.

9. Bolesławska I, Przysławski J, Schlegel-Zawadzka M, et al. Zawartość składników mineralnych w całodziennych racjach pokarmowych kobiet i mężczyzn stosujących dietę tradycyjną i „optymalna”- Analiza porównawcza. Żywność Nauka Technologia Jakość. 2009; 4(65): 303–311.

10. Peltier W. Core competencies in neurology resident education: a review and tips for implementation. The Neurologist. 2004; 10(2): 97–101, doi: 10.1097/01.nrl.0000118324.67025.4f.

11. Korab T. Dieta w hiperlipidemiach. 2006: 10–30.

12. Jarosz M. Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2012.

13. http://www.who.int/gho/ncd/risk_factors/cholesterol_text/en/

14. Cybulska B, Kłosiewicz-Latoszek L. Rodzinna hipercholesterolemia, patogeneza, klinika i postępowanie. Przewodnik Lekarski. 2006; 3: 80–86.

15. Cybulska B, Kłosiewicz-Latoszek L. Zaburzenia lipidowe. Termedia, Poznań 2010.

16. Jarl J, Tolentino J, James K, et al. Supporting cardiovascular risk reduction in overweight and obese hypertensive patients through DASH diet and lifestyle education by primary care nurse practitioners. Journal of the American Association of Nurse Practitioners. 2014; 26(9): 498–503, doi: 10.1002/2327-6924.12124.

Adres do korespondencji:

dr hab. Julita Reguła

Instytut Żywienia Człowieka i Dietetyki

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

ul. Wojska Polskiego 31, 60−624 Poznań

tel.: 618 487 339

e-mail: julita.regula@up.poznan.pl