Joanna Miniszewska¹, Emilia Kręciejewska², Elektra Szymańska-Garbacz³

¹Zakład Psychologii Zdrowia, Instytut Psychologii, Uniwersytet Łódzki
²Środowiskowy Dom Samopomocy typu B w Warszawie
³Klinika Chorób Zakaźnych i Chorób Wątroby, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Przekonanie o posiadanej kontroli a podejmowanie zachowań zdrowotnych w grupach adolescentów z cukrzycą typu 1 oraz z nadmierną masą ciała

The belief of control and engagement in health related behaviours in the groups of adolescents with type 1 diabetes and excess body weight

STRESZCZENIE

Wstęp. Celem prezentowanych badań jest oszacowanie poziomu zachowań zdrowotnych wśród adolescentów z cukrzycą typu 1 i otyłością oraz określenie zależności zachodzących między umiejscowieniem kontroli a nasileniem wybranych zachowań prozdrowotnych wśród badanych osób.

Materiał i metody. Badania przeprowadzono z udziałem pacjentów Poradni Diabetologicznej Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego nr 1 w Łodzi oraz Poradni Leczenia Otyłości i Chorób Metabolicznych w Instytucie Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi. Wiek badanych mieścił się w przedziale od 12 do 20 lat. Do pomiaru zmiennych zastosowano trzy metody: Inwentarz Zachowań Zdrowotnych, Kwestionariusz do Pomiaru Umiejscowienia Kontroli „Delta” oraz ankietę własnej konstrukcji.

Wyniki. Wyniki badań wskazują między innymi, że badane młode osoby, chore na cukrzycę typu 1 bądź otyłość, nie angażują się w zachowania zdrowotne intensywniej niż osoby zdrowe, mimo że dominuje u nich przekonanie o posiadaniu wpływu na własne życie (wewnętrzna lokalizacja kontroli). Ponadto silna potrzeba aprobaty społecznej wiąże się w badanych grupach z poziomem zachowań zdrowotnych, co może sugerować, że i tak przeciętny poziom zachowań zdrowotnych wynika z chęci pokazania się w lepszym świetle.

Słowa kluczowe: zachowania zdrowotne, umiejscowienie kontroli, nadmierna masa ciała, cukrzyca

ABSTRACT

Introduction. The aim of this study is to assess the level of health-related behaviours among adolescents with type 1 diabetes and excess body weight, and the correlation occurring between the locus of control and the intensity of selected health-related behaviours among the respondents.

Material and methods. The study was conducted among patients of the Diabetes Clinic of the University Clinical Hospital No. 1 in Lodz and the Outpatient Clinic for Obesity Prevention and Therapy, Polish Mother’s Memorial Hospital – Research Institute in Lodz. The age of the patients ranged from 12 to 20. The measurement of the variables was done utilising three methods: the Health Behaviour Inventory (IZZ), the Delta questionnaire to measure the locus of control and a survey of the author’s own design.

Results. The results indicate, inter alia, that the surveyed young people suffering from type 1 diabetes or excess body weight do not engage in health-related behaviours more intensely than healthy individuals, though, the belief of having influence on their lives (the internal locus of control) dominates among them. What is more, a strong need for social approval is correlated, in the study groups, with the level of health-related behaviours, which can suggest that the average level of health-related behaviours stems from a desire to present oneself in a best possible light.

Conclusion. Young people with type 1 diabetes and people with excess body weight present a comparable, unfortunately only average, level of health-related behaviours. Results suggest that the respondents probably tried to present themselves in a best possible light and the outcomes obtained, not higher than average, can be overstated, as compared with the actual level of health-related behaviours.

Key words: health behaviours, locus of control, excess body weight, diabetes

Wstęp

Kompleksowe leczenie chorób przewlekłych wymaga modyfikacji stylu życia oraz wprowadzenia nowych zachowań prozdrowotnych [1, 2]. W leczeniu cukrzycy typu 1, jak również w działaniach mających na celu redukcję nadmiernej masy ciała zalecenia prozdrowotne dotyczą przede wszystkim sposobu odżywiania się oraz podejmowania regularnego wysiłku fizycznego. Uznaje się bowiem, iż wymienione zachowania mogą bezpośrednio wpływać na stan zdrowia (przez np. obniżenie poziomu glukozy we krwi) oraz zmniejszać zagrożenie rozwoju poważnych powikłań [3–9].

We współczesnych modelach wyjaśniających zachowania człowieka podkreśla się znaczenie indywidualnych czynników, warunkujących inicjowanie działania oraz jego kontynuowanie pomimo istniejących trudności. Jednym z takich czynników jest podmiotowa lokalizacja kontroli [9–12]. Umiejscowienie kontroli, rozumiane jako jeden z wymiarów osobowości człowieka, odnosi się do sposobu, w jaki jednostka spostrzega przyczynowość związku między własnym zachowaniem a jego następstwami [1, 7, 9, 13–16]. Opracowano również, na podstawie psychologii zdrowia, szczegółowy zakres umiejscowienia kontroli, odnoszący się bezpośrednio do zdrowia, czyli umiejscowienie kontroli zdrowia (health locus of control), które wyjaśnia, w jaki sposób lokalizacja kontroli wpływa na działania zdrowotne człowieka. Wyróżnia się trzy typy umiejscowienia kontroli zdrowia, tj. wewnętrzne (czyli przekonanie o tym, iż samemu można wpływać na swoje zdrowie i że zdrowie zależy od własnych działań), zewnętrzne (będące przekonaniem o tym, że tylko inni ludzie, np. personel medyczny, mogą decydować o zdrowiu człowieka) oraz przypadek (to, czy człowiek zachoruje czy też nie, jest po prostu wynikiem zbiegu okoliczności). Większość wyników badań poświęconych problematyce relacji zachowań zdrowotnych oraz lokalizacji poczucia kontroli dowodzi, iż wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia sprzyja zdrowiu, gdyż powoduje przyjmowanie większej za nie odpowiedzialności. Istnieją również badania wskazujące, iż poszczególne typy umiejscowienia kontroli zdrowia mogą być bardziej sprzyjające w jednych okolicznościach, a szkodliwe w innych. Podczas inicjowania nowych zachowań korzystniejsze okazuje się przekonanie o wewnętrznej lokalizacji kontroli, w sytuacji chorób przewlekłych dobre efekty dla poprawy stanu zdrowia przynosi zwykle przekonanie o decydującym wpływie personelu medycznego, natomiast silna wewnętrzna kontrola może wręcz szkodzić [9, 17]. Jednak okazuje się, że samo umiejscowienie kontroli zdrowia w niewielkim stopniu pozwala przewidywać nasilenie zachowań zdrowotnych, gdyż ważną rolę czynnika pośredniczącego pełni między innymi wartościowanie zdrowia. Dowiedziono, iż w grupach, które nie uznają stanu zdrowia za istotną wartość w swoim życiu, na przykład wśród osób młodych czy uznających się generalnie za zdrowe, wewnętrzne umiejscowienie kontroli nie wpływa na większą częstość podejmowania zachowań zdrowotnych [18]. Z tego względu w prezentowanych analizach odwołano się nie do specyficznego umiejscowienia kontroli zdrowia, ale do zgeneralizowanego umiejscowienia kontroli.

Cel badań

Podejmowanie zachowań zdrowotnych przez osoby ze schorzeniami somatycznymi jest warunkiem uzyskania względnej autonomii i zmniejszenia ryzyka powikłań. Angażowanie się w zachowania sprzyjające zdrowiu może spowolnić postęp procesów chorobowych oraz zapobiec występowaniu nawrotów [19–21]. Podkreśla się również znaczenie zachowań zdrowotnych w prewencji zachorowalności i śmiertelności [19–21]. Tak więc poszukiwanie czynników mogących zwiększać prawdopodobieństwo angażowania się w zachowania sprzyjające zdrowiu jest niezwykle ważne. Ich zidentyfikowanie może posłużyć do konstrukcji programów wspierających standardowe postępowanie terapeutyczne.

W prezentowanych badaniach podjęto próbę:

Na podstawie literatury podmiotu postawiono następujące hipotezy:

Materiał i metody

Badania przeprowadzono na grupie 64 osób, będących pacjentami Poradni Diabetologicznej Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego nr 1 w Łodzi oraz Poradni Leczenia Otyłości i Chorób Metabolicznych w Instytucie Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi (tab. 1). Połowa z nich miała zdiagnozowaną cukrzycę typu 1, natomiast druga część leczyła się z powodu nadmiernej masy ciała (średnia wartość wskaźnika BMI dla tej grupy to M = 30,5; SD = 5,42; Min = 25,4; Max = 46,7). Do badania kwalifikowano tylko te osoby, które nie spełniały jednocześnie kryteriów otyłości i cukrzycy. Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę Komisji ds. Bioetyki Badań Naukowych Uniwersytetu Łódzkiego (nr KBBN/II/15/2013). Uczestnicy zostali poinformowani o celu, przedmiocie i przebiegu badania oraz wyrazili na nie zgodę.

Tabela 1. Charakterystyka badanej grupy

Zastosowano następujące narzędzia:

Wyniki

Poziom zachowań zdrowotnych

Pierwszym etapem analizy uzyskanych wyników było oszacowanie poziomu prezentowanych zachowań zdrowotnych. Otrzymane wyniki przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Nasilenie zachowań zdrowotnych i jego komponentów w badanych grupach

Okazało się, że adolescenci chorzy na cukrzycę typu 1 oraz posiadający nadwagę lub otyłość nie różnili się między sobą pod względem poszczególnych rodzajów zachowań zdrowotnych. Uzyskane średnie wyniki ogólnego wskaźnika zachowań zdrowotnych zarówno wśród osób z cukrzycą, jak i z nadmierną masą ciała mieszczą się w zakresie wyników przeciętnych (tj. odpowiadających wartości 6 stena^[1], zgodnie z normami podawanymi za Juczyńskim [22]). Średnie wartości poszczególnych wymiarów Inwentarza Zachowań Zdrowotnych są w badanej grupie niższe od wartości uzyskanych przez dorosłych diabetyków w badaniach Juczyńskiego [22], wyższe natomiast w porównaniu z wynikami uzyskanymi przez Zadworną-Cieślak i Ogińską-Bulik [23] w populacji zdrowej młodzieży w wieku 17–19 lat.

W tabeli 3 przedstawiono średni poziom zachowań prozdrowotnych i antyzdrowotnych dla badanych grup, ustalony na podstawie wyników ankiety własnej konstrukcji.

Tabela 3. Nasilenie zachowań pro- i antyzdrowotnych w badanych grupach

Nie zaobserwowano istotnych różnic w ogólnym poziomie zachowań pro- i antyzdrowotnych między młodzieżą z nadmierną masą ciała i młodzieżą z cukrzycą typu 1. Badane grupy różnią się jednak pod względem pewnych rodzajów zachowań. Adolescenci z cukrzycą istotnie częściej podejmują aktywność fizyczną w czasie wolnym (p <  0,01). Jednocześnie częściej spożywają słodycze (p <  0,01) oraz słone przekąski (wynik ten nie jest jednak statystycznie istotny).

Wyniki przeprowadzonej analizy wskazują, iż średni poziom zachowań zdrowotnych w badanej grupie dziewcząt i chłopców różni się istotnie statystycznie (p <  0,001). Różnice dotyczą ogólnego wskaźnika zachowań zdrowotnych oraz jego trzech komponentów: pozytywnych nawyków żywieniowych (p <  0,01), zachowań profilaktycznych (p <  0,001) i praktyk zdrowotnych (p <  0,01). Badane dziewczęta częściej niż chłopcy angażują się w wymienione zachowania prozdrowotne, natomiast badana młodzież obu płci nie różni się między sobą pod względem pozytywnych nastawień psychicznych (p > 0,05) (tab. 4).

Tabela 4. Średnie i odchylenia standardowe ogólnego poziomu zachowań zdrowotnych i jego komponentów w grupie dziewcząt i chłopców

*p <  0,01; **p <  0,001

Lokalizacja kontroli

Kolejny etap analiz to sprawdzenie nasilenia poszczególnych wymiarów umiejscowienia kontroli w badanych grupach. Okazało się, że badane grupy adolescentów nie różną się między sobą pod względem poczucia umiejscowienia kontroli (p > 0,05). W obydwu grupach dominuje wewnętrzne umiejscowienie kontroli. Uzyskane wyniki przedstawiono w tabeli 5.

Tabela 5. Poczucie umiejscowienia kontroli (LOC) w badanych grupach

Wyniki uzyskane w Kwestionariuszu Delta wskazują, iż średnie nasilenie wewnętrznego poczucia umiejscowienia kontroli w obu badanych grupach mieści się w granicach wyników wysokich, natomiast średnie nasilenie zewnętrznego LOC w granicy wyników niskich. W obu grupach uzyskany wynik w Skali Kłamstwa znajduje się na poziomie wyników przeciętnych.

Umiejscowienie kontroli a nasilenie zachowań zdrowotnych

Ostatni etap analizy wyników miał na celu sprawdzenie wzajemnych zależności między umiejscowieniem kontroli a nasileniem zachowań zdrowotnych w badanych grupach (tab. 6). I tak, w grupie młodzieży z cukrzycą nie zaobserwowano istotnych zależności między umiejscowieniem kontroli a zachowaniami zdrowotnymi. Wykazano natomiast umiarkowaną, dodatnią korelację między skalą kłamstwa a ogólnym wskaźnikiem zachowań zdrowotnych, pozytywnymi nawykami żywieniowymi, zachowaniami profilaktycznymi oraz zachowaniami prozdrowotnymi. Sugeruje to, iż młodzież w tej grupie mogła, ze względu na wysoką potrzebę aprobaty społecznej, starać się przedstawić w lepszym świetle. Możliwe, że wyniki w zakresie wymienionych typów zachowań zdrowotnych są zawyżone.

Tabela 6. Zależności między poczuciem umiejscowienia kontroli (LOC) a zachowaniami zdrowotnymi

*Korelacja jest istotna na poziomie 0,05 (dwustronnie); **korelacja jest istotna na poziomie 0,01 (dwustronnie)

Wśród młodzieży z nadmierną masą ciała poczucie wewnętrznego umiejscowienia kontroli korelowało dodatnio z zachowaniami prozdrowotnymi. Innymi słowy, im większe przekonanie o posiadaniu wpływu, tym częstsze angażowanie się w zachowania zdrowotne. Jednocześnie stwierdzono, iż wyniki w skali kłamstwa korelują dodatnio z ogólnym wskaźnikiem zachowań zdrowotnych, a także z zachowaniami profilaktycznymi. Wszystkie wymienione zależności mają siłę umiarkowaną.

Dyskusja

Młode osoby z cukrzycą typu 1 oraz osoby z nadmierną masą ciała wykazują, wbrew naszym oczekiwaniom, zaledwie przeciętne nasilenie zachowań zdrowotnych oraz nie różnią się między sobą pod względem prezentowanego poziomu zachowań zdrowotnych. Podobne wyniki uzyskali w swoich badaniach Janowski i wsp. [1] – badane przez nich grupy chorych również nie różniły się pod względem nasilenia zachowań zdrowotnych. Analiza wyników uzyskanych w kwestionariuszu IZZ wskazuje, iż młode osoby z nadmierną masą ciała najsilniej koncentrują się na właściwych nawykach żywieniowych, a osoby z cukrzycą na pozytywnym nastawieniu psychicznym, zachowaniach profilaktycznych i praktykach zdrowotnych. Można przypuszczać, iż osoby z obu grup skupiają większą uwagę na tych rodzajach zachowań, które są bezpośrednio związane z ich obecnym stanem zdrowia. Osoby z otyłością starają się zdrowo odżywiać, natomiast chorzy na cukrzycę dążą do lepszego radzenia sobie z negatywnymi emocjami, głównie z lękiem związanym z chorobą, a także częściej kontaktują się z lekarzem, aby kontrolować przebieg leczenia. Stosują oni również częściej różnorodne praktyki zdrowotne, co wskazuje, iż dbają o swoje zdrowie w sposób bardziej holistyczny (m.in. stosują właściwą higienę snu, unikają przeziębień i przepracowania).

Na podstawie odpowiedzi udzielonych w ankiecie, dotyczącej częstości spożywania określonych produktów spożywczych, powszechnie uznawanych za zdrowe lub niezdrowe, można stwierdzić, iż młodzież z cukrzycą mniej rygorystycznie przestrzega zaleceń dietetycznych niż osoby z nadmierną masą ciała. Osoby otyłe rzadziej sięgają po słodycze oraz słone przekąski niż ich rówieśnicy chorujący na cukrzycę typu 1. Wyniki te są spójne z rezultatami innych badań. Wykazano, iż młodzież z nadmierną masą ciała, na skutek zwiększonego zainteresowania tematem diet i odchudzania, posiada większy zasób wiedzy o zasadach prawidłowego odżywiania się i również częściej się do nich stosuje niż rówieśnicy o prawidłowej masie ciała [24, 25]. Niska skuteczność w redukowaniu masy ciała jest według autorów związana z występowaniem innych niekorzystnych nawyków żywieniowych, takich jak: nieregularność posiłków lub niespożywanie śniadań [24]. Wyniki dotyczące aktywności fizycznej wskazują, iż diabetycy poświęcają więcej wolnego czasu na aktywny wypoczynek niż osoby z nadwagą i otyłością. Można przypuszczać, że osoby chore na cukrzycę uprawiają sport, gdyż jest to zalecane jako jedna z metod leczenia. Ponadto w badaniach zespołu Małkowskiej-Szkutnik [26] wykazano, iż samoocena własnej sprawności fizycznej jest dla młodzieży z cukrzycą niezwykle ważna i stanowi jeden z wyznaczników poczucia własnej wartości, natomiast wśród osób z nadmierną masą ciała niski poziom aktywności fizycznej jest zarówno ważną przyczyną, jak i skutkiem posiadania nadwagi lub otyłości [27].

Płeć istotnie różnicuje poziom zachowań zdrowotnych wśród młodzieży. Dziewczęta wykazywały istotnie wyższy poziom zachowań zdrowotnych niż chłopcy. Stanowi to potwierdzenie dotychczasowych badań nad zachowaniami zdrowotnymi [23].

Wyniki badań nie ujawniły istotnych różnic między badanymi grupami w zakresie poczucia umiejscowienie kontroli. Wśród badanej młodzieży dominowało, tak jak zakładano, wewnętrzne locus of control.

Wartości średnie wskazują, iż w grupie osób z cukrzycą otrzymano wyższy średni poziom wewnętrznego umiejscowienia kontroli niż wśród nastolatków z nadmierną masą ciała. Być może tendencja ta okazałaby się istotna statystycznie, gdyby w badaniu wzięło udział więcej osób.

W grupie z cukrzycą typu 1 wyższy ogólny wskaźnik zachowań zdrowotnych oraz bardziej pozytywne nawyki żywieniowe były związane istotnie statystycznie jedynie z większą potrzebą aprobaty społecznej. Tylko w grupie osób z nadmierną masą ciała angażowanie się w zachowania prozdrowotne wiązało się z umiejscowieniem kontroli. Wynik ten jest niegodny z naszymi założeniami i niespójny z wynikami innych doniesień, w których przekonanie o posiadaniu wpływu miało związek zarówno z zachowaniami zdrowotnymi, jak i z przestrzeganiem zaleceń lekarskich w grupach osób z cukrzycą [3, 8, 9]. Chociaż, jak podkreślają Morowatisharifabad i wsp. [9], uzyskany przez nich niski wskaźnik predykcji dla wewnętrznej kontroli sugeruje, iż istotną rolę odgrywają niewątpliwie inne zmienne psychologiczne. Z kolei w badaniach Janowskiego i wsp. [1] nie tylko wewnętrzne, ale i zewnętrzne umiejscowienie kontroli korelowało z podejmowaniem zachowań zdrowotnych. Należy jednak podkreślić, iż w przytaczanych badaniach posługiwano się metodą do badania umiejscowienia kontroli zdrowia. W badaniach Wojtyny [28] to pozytywny nastrój wiązał się z przestrzeganiem zaleceń lekarskich przez chorych na cukrzycę.

Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na niepokojącą tendencję – związek nasilenia zachowań zdrowotnych z potrzebą aprobaty społecznej. Sugeruje to, że tylko przeciętne nasilenie angażowania się w zachowania prozdrowotne może być i tak zawyżone i wynikać z chęci pokazania się w lepszym świetle (sic!).

Na koniec należy podkreślić znaczne ograniczenia przeprowadzonego badania. Przede wszystkim badane grupy były niewielkie, co nie pozwoliło na zastosowanie bardziej zaawansowanych analiz statystycznych, które mogłyby wykazać bardziej złożone zależności oraz pozwoliłyby na dokonywanie uogólnień. Poza tym, w grupie młodzieży z nadmierną masą ciała więcej było dziewcząt. Podsumowując, przeprowadzone badania mogą stanowić wstęp do dalszych analiz, z udziałem zarówno większej próby badawczej, jak i rozszerzonego zakresu narzędzi pomiaru. Warto poszukiwać tych zmiennych psychologicznych, które wiążą się z podejmowaniem zachowań zdrowotnych przez osoby z przewlekłymi schorzeniami. Ich znajomość pozwoliłaby na skuteczniejsze oddziaływania terapeutyczne. Do badań kwestionariuszowych warto również podchodzić z ostrożnością – udzielane odpowiedzi mogą być podyktowane chęcią przedstawienia się w lepszym świetle lub mieć charakter życzeniowy.

Wnioski

Konflikt interesów

Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów.

PIŚMIENNICTWO