Dariusz Juszczak1, Krzysztof Korzeniewski2
1 7 Szpital Marynarki Wojennej w Gdańsku
2 Zakład Epidemiologii i Medycyny Tropikalnej w Gdyni, Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie
Streszczenie
Wstęp: Problematyka czynników wpływających na przestępczość seksualną jest złożona. Ważne miejsce w przestępczości seksualnej zajmują trwałe anomalie osobowości i ich koincydencja z innymi zaburzeniami psychopatologicznymi. Nie wypracowano dotychczas teorii tłumaczących etiopatogenezę zaburzeń osobowości i ich roli w seksualnych zachowaniach przestępczych.
Materiał i metody: Celem pracy była ocena, które czynniki psychospołeczne i psychopatologiczne są charakterystyczne dla sprawców przestępstw seksualnych z trwałymi anomaliami osobowości (z cechami antysocjalnymi i bliżej nieokreślonymi), a które dla sprawców bez trwałych anomalii osobowości.
Materiał badawczy stanowiły 180 opinie sądowe, psychiatryczno-seksuologiczne, wydane przez biegłych Przychodni Zdrowia Psychicznego 10 Wojskowego Szpitala Klinicznego w Bydgoszczy latach 2004–2012. Opinie te wydawano osobom płci męskiej, które popełniły przestępstwa seksualne (rozdz. XXV polskiego Kodeksu Karnego: „Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności”). Wykorzystano stworzony na potrzeby badania kwestionariusz zatytułowany „Karta Badania Czynników Determinujących Seksualne Zachowania Przestępcze”.
Wyniki: Zaobserwowano istotne statystycznie różnice pomiędzy badanymi grupami.
Wnioski:
1. Wyraźna koincydencja zaburzeń osobowości i zaburzeń związanych z nadużywaniem substancji psychoaktywnych widoczna jest wśród sprawców przestępstw seksualnych z osobowością z cechami antysocjalnymi.
2. Czynniki predykcyjne kształtujące osobowość antysocjalną (dyssocjalną) pojawiają się w okresie rozwojowym, wśród których decydującą rolę wiedzie niski poziom funkcjonowania społecznego rodziny i jej zaburzona struktura.
Słowa kluczowe: seksualne zachowania przestępcze, trwałe anomalie osobowości
Seksuologia Polska 2016; 14 (1): 13–18
Wstęp
Pierwsze opisy osobowości odpowiadające dzisiejszej koncepcji osobowości dyssocjalnej (antysocjalnej, psychopatycznej) zawdzięczamy Prichardowi, który zwracał uwagę między innymi na cechy, takie jak brak samokontroli, niezwykły temperament, niewłaściwe przywiązanie, normalny intelekt, brak występowania urojeń i halucynacji [1]. Teorię tę rozwinął Cleckley, który uważał, że ci, którzy cierpią z powodu psychopatii, wydają się zdrowi psychicznie, mają jednak głębokie zaburzenia w ich myśleniu. Opisuje on psychopatię jako niewłaściwe symptomy w sferze interpersonalnej, afektywnej i behawioralnej [2]. Hare i wsp. dowodzą, że osoby z psychopatią odróżniają dobro od zła i nie powinny być traktowane jako chore [3, 4]. Autor uważa, że psychopaci ogólnie cechują się kryminalnością, a rodzaj używanej przez nich przemocy jest raczej manipulacyjny (wykalkulowany) niż impulsywny i jest ona często motywowana chęcią zemsty (odwetu) niż seksualnie [5]. Szacuje się, że wśród ogólnie skazanych zaburzenia osobowości występują u 64% mężczyzn i u 50% kobiet [6]. Natomiast osobowość dyssocjalna (antysocjalna) występuje u prawie połowy wszystkich więźniów płci męskiej i u jednej piątej więźniów płci żeńskiej [7]. Zaburzenia osobowości rozpoznaje się u około połowy sprawców przestępstw seksualnych [8]. Osobowość antysocjalna jest eksponowana w grupie zabójców seksualnych [9].
Wskazuje się na związek psychopatii z przemocą seksualną wobec dzieci i większy jej udział u recydywistów popełniających czyny kazirodcze [10, 11]. W grupie sprawców przestępstw seksualnych podkreśla się koincydencję zaburzeń osobowości i zaburzeń związanych z nadużywaniem substancji psychoaktywnych [12, 13]. Chociaż najsilniejszym czynnikiem predykcyjnym w seksualnym recydywizmie jest parafilia to metaanaliza 61 badań, wskazuje również na osobowość antysocjalną, wysoką liczbę popełnionych wcześniej przestępstw, młody wiek wchodzenia w konflikty z prawem [14]. Ocena cech osobowości zawarta została w niektórych skalach badających ryzyko powrotu do popełnienia przestępstwa seksualnego między innymi w skalach SVR-20 (Sexual Violence Risk-20) i SORAG (Sex Offender Risk Appraisal Guide) [15]. Cechy psychopatyczne mierzy się za pomocą skali PCL-R (Psychopathy Checklist, Revised) [16].
W ostatnim okresie wprowadzono w piśmiennictwie nowe określenie dla grupy osób z zaburzeniami osobowości, tak zwane niebezpieczne poważne zaburzenia osobowości (DSPD dangerous severe personality disorder) [17, 18]. Termin wprowadzono pod naciskiem instytucji rządowych w Wielkiej Brytanii, które kierowały się względami pragmatycznymi i poza wyodrębnieniem tej grupy sprawców przestępstw kładły nacisk na objęcie jej specjalnymi programami terapeutycznymi (resocjalizacyjnymi) [19, 20]. Część badaczy uważa, że DSPD jest neologizmem − terminem niemającym medycznego statusu − ani DSM-IV, ani ICD-10 nie zawierają kryteriów dla DSPD [21].
Chociaż niektórzy badacze kwestionują skuteczność terapii sprawców przestępstw seksualnych [22, 23], przeprowadzona ostatnio metaanaliza wykazała, że współczesne metody terapeutyczne w istotnym stopniu obniżają ryzyko recydywy przestępstw seksualnych [24, 25]. W leczeniu osób z osobowością nieprawidłową wskazuje się na programy oparte na społecznościach terapeutycznych, w których nacisk kładzie się na jasnej hierarchii grupy i rolach, które promują odpowiedzialność za swoje działania i zrozumienie swoich działań. Zakłada się z góry, że czas terapii jest ograniczony [26, 27].
Wiele wyników badań sugeruje, że predyktorów dla osobowości dyssocjalnej szukać należy już w dzieciństwie. Wymienia się wśród nich między innymi:
– zaburzenia zachowania [28, 29],
– hyperactivity (nadaktywność) [30],
– wysoki poziom agresji [31],
– trudności w nawiązywaniu lub brak kontaktów z rówieśnikami [32],
– kontakt z rówieśniczymi grupami przestępczymi [33],
– przedwczesne zakończenie edukacji [34].
W DSM-IV wśród kryteriów dla zaburzeń osobowości wymienia się miedzy innymi: antagonizm, wrogość i impulsywność, natomiast w ICD-10: nieliczenie się z uczuciami innych, lekceważenie norm, niemożność utrzymania związków, niska tolerancja frustracji i próg wyzwalania agresji, niezdolność przeżywania poczucia winy i uczenia się (kary), skłonność do obwiniania innych [35].
Celem pracy była próba odpowiedzi na pytanie, które czynniki psychospołeczne i psychopatologiczne są charakterystyczne dla sprawców przestępstw seksualnych z trwałymi anomaliami osobowości (z cechami antysocjalnymi i bliżej nieokreślonymi), a które dla sprawców bez trwałych anomalii osobowości.
Materiał i metody
Materiał badawczy stanowiły 180 opinie sądowe, psychiatryczno-seksuologiczne, wydane przez biegłych Przychodni Zdrowia Psychicznego 10 Wojskowego Szpitala Klinicznego w Bydgoszczy w latach 2004–2012. Opinie te wydawano osobom płci męskiej, które popełniły przestępstwa seksualne (rozdz. XXV polskiego Kodeksu Karnego: „Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności”). Parafilię (zaburzenia preferencji płciowych) rozpoznano u 5 badanych co stanowiło 2,8% wszystkich poddanych opiniowaniu sprawców.
Do programu badawczego posłużył specjalnie w tym celu opracowany kwestionariusz zatytułowany „Karta Badania Czynników Determinujących Seksualne Zachowania Przestępcze”. Kwestionariusz ten został skonstruowany na bazie wywiadów klinicznych oraz wiedzy teoretycznej. Zawierał on dane dotyczące: charakterystyki rodzaju popełnionego przestępstwa (wyszczególniono tylko te przestępstwa, które popełniali badani sprawcy, rodzaj czynów określono zgodnie z kategoriami polskiego Kodeksu Karnego z 1997 roku), wcześniejszej karalności sądowej i przez kolegia, cech socjologicznych (społeczno-demograficznych), rozwoju psychomotorycznego w okresie dzieciństwa i młodości, pożycia małżeńskiego, wychowania w rodzinie, nauki szkolnej, służby woskowej, stosunku do alkoholu i innych uzależnień, chorób somatycznych, leczenia psychiatrycznego i seksuologicznego; rozpoznania klinicznego, które podano zgodnie z klasyfikacją ICD-10. W ocenie psychologicznej posługiwano się testami diagnostycznymi: 1. Wzrokowo-Motorycznym Testem Gestalta (A Visual Motor Gestalt Test) Lauretta Bender; 2. Testem Pamięci Wzrokowej Bentona (Benton Visual Retention Test) Abigail Benton Sivan; 3. mmPI-2 (Minnesota Multiphasic Personality Inventory).
Kwestionariusz był wypisywany przez badaczy na podstawie opinii wydawanych przez biegłych. Dane z kwestionariusza wpisane zostały do arkusza kalkulacyjnego − EXCEL i za jego pomocą dokonano obliczeń statystycznych.
W odpowiedzi na postawione w pracy problemy miał pomóc test niezależności kryteriów podziału zbiorowości statystycznej χ2 Pearsona, zastosowany do odpowiednich punktów kwestionariusza. Badano związek pomiędzy trwałymi anomaliami osobowości (z cechami antysocjalnymi i bliżej nieokreślonymi) i bez trwałych anomalii osobowości a innymi zmiennymi. Do interpretacji opisowej uzyskanych wyników włączono zależności (związki) dla których wartość poziomu p dla statystyki χ2 Pearsona była mniejsza od 0,05.
Wyniki
Na podstawie uzyskanych wyników można wyodrębnić cechy charakterystyczne dla sprawców przestępstw seksualnych z trwałymi anomaliami osobowości (z cechami antysocjalnymi i bliżej nieokreślonymi) i bez trwałych anomalii osobowości, które przedstawiono w poniższych tabelach 1−3.
Tabela 1. Zestawienie wyników charakterystycznych dla sprawców przestępstw seksualnych z trwałymi anomaliami osobowości (z cechami antysocjalnymi i bliżej nieokreślonymi) i bez trwałych anomalii osobowości, odnośnie do czynników psychospołecznych
Badana cecha | Trwałe anomalie osobowości z cechami antysocjalnymi (n = 62) | Trwałe anomalie osobowości bliżej nieokreślone (n = 50) | Trwałe anomalie osobowości nie występują (n = 68) |
Popełnienie przestępstwa pod wpływem alkoholu | 59,7% | 56,0% | 33,8% |
Wcześniejsza karalność sądowa | 67,7% | 20% | 13,3% |
Wiek sprawcy: | |||
< 18 lat 19−35 lat 36−50 lat 51−65 lat > 60 lat | 1,6% 40,3% 51,6% 6,5% 0,0% | 2,0% 42,0% 46,0% 4,0% 6,0% | 1,5% 33,8% 33,8% 25,0% 5,9% |
Pochodzenie społeczne: | |||
robotnicze chłopskie inteligenckie | 85,5% 9,7% 4,8% | 62,0% 16,0% 22,0% | 54,4% 30,9% 14,7% |
Stan cywilny: | |||
kawaler żonaty rozwiedziony wdowiec separacja konkubinat | 45,2% 32,3% 11,3% 0,0% 0,0% 11,3% | 28,0% 50,0% 8,0% 0,0% 6,0% 8,0% | 30,9% 39,7% 8,8% 8,8% 4,4% 7,4% |
Wykształcenie: | |||
podstawowe | 43,5% | 34,0% | 17,6% |
podstawowe specjalne | 6,5% | 0,0% | 11,8% |
zasadnicze | 30,6% | 18,0% | 29,4% |
średnie | 3,2% | 26,0% | 29,4% |
wyższe | 0,0% | 18,0% | 10,3% |
Praca zawodowa: | |||
pracuje pracuje dorywczo nie pracuje renta | 17,8% 33,9% 27,% 17,7% | 48,0% 22,0% 22,0% 4,0% | 51,5% 4,4% 13,2% 25,0% |
Opóźniony rozwój psychomotoryczny w okresie dzieciństwa | 16,1% | 0,0% | 10,3% |
p < 0,05 dla statystyki χ2 Pearsona
Tabela 2. Zestawienie wyników charakterystycznych dla sprawców przestępstw seksualnych z trwałymi anomaliami osobowości (z cechami antysocjalnymi i bliżej nieokreślonymi) i bez trwałych anomalii osobowości, odnośnie rozwoju seksualnego
Badana cecha | Trwałe anomalie osobowości z cechami antysocjalnymi (n = 62) | Trwałe anomalie osobowości bliżej nieokreślone (n = 50) | Trwałe anomalie osobowości nie występują (n = 68) |
Aktualnie konfliktowe pożycie (małżeńskie, partnerskie) | 46,8% | 34,0% | 16,2% |
Pożycie seksualne niesatysfakcjonujące | 27,4% | 16,0% | 4,4% |
Słaby i obojętny związek uczuciowy z rodzicami | 58,0% | 32,0% | 22,1% |
Wiek inicjacji seksualnej: | |||
10−15 lat 16−18 lat > 18 lat | 19,4% 41,9% 33,9% | 8,0% 40,0% 52,0% | 2,9% 27,9% 57,4% |
Liczba partnerów seksualnych: | |||
< 5 6−15 > 15 | 45,2% 27,4% 22,6% | 64,0% 18,0% 4,0% | 48,6% 33,8% 10,3% |
Masturbacja | 79,0% | 60,0% | 60,3% |
Liczba związków partnerskich: | |||
liczne (> 5) nieliczne (< 5) | 21,0% 74,2% | 4,0% 96,0% | 22,1% 66,2% |
Motywy zawarcia małżeństwa: | |||
z uczucia z rozsądku ciąża | 21,0% 8,1% 14,5% | 26,0% 14,0% 10,0% | 44,1% 11,8% 1,5% |
Częstotliwość kontaktów seksualnych (w związkach małżeńskich, partnerskich): | |||
codziennie w tygodniu w miesiącu nie dotyczy | 3,2% 24,2% 30,6% 41,9% | 0,0% 16,0% 50,0% 34,0% | 0,0% 36,8% 14,7% 48,5% |
Alkoholizm rodziców | 45,2% | 22,0% | 13,2% |
Wychowanie w rodzinie (struktura rodziny): | |||
pełna niepełna instytucje wychowawcze | 69,4% 17,7% 11,3% | 76,0% 16,0% 8,0% | 79,4% 20,6% 0,0% |
Kłopoty z zachowaniem w okresie szkolnym | 51,6% | 50,0% | 22,1% |
p < 0,05 dla statystyki χ2 Pearsona
Tabela 3. Zestawienie wyników charakterystycznych dla sprawców przestępstw seksualnych z trwałymi anomaliami osobowości (z cechami antysocjalnymi i bliżej nieokreślonymi) i bez trwałych anomalii osobowości, odnośnie czynników psychobiologicznych
Badana cecha | Trwałe anomalie osobowości z cechami antysocjalnymi (n = 62) | Trwałe anomalie osobowości bliżej nieokreślone (n = 50) | Trwałe anomalie osobowości nie występują (n = 68) |
Stosunek do alkoholu: | |||
nadużywa nie nadużywa abstynent (abstynencja) | 35,5% 64,5% 0,0% | 18,0% 82,0% 0,0% | 5,9% 86,8% 7,3% |
Leczenie alkoholizmu | 17,7% | 10,0% | 4,4% |
Przyjmowanie środków odurzających | 24,2% | 6,0% | 2,9% |
Leczenie w Poradni Zdrowia Psychicznego: | |||
sporadycznie systematycznie | 24,2% 12,9% | 12,0% 2,0% | 8,8% 13,2% |
Stan kliniczny używania alkoholu: | |||
używanie szkodliwe | 11,3% | 6,0% | 0,0% |
zespół uzależnienia | 25,8% | 8,0% | 8,8% |
Upośledzenie umysłowe | 9,6% | 0,0% | 11,8% |
p < 0,05 dla statystyki χ2 Pearsona
Omówienie
W całej badanej grupie sprawców przestępstw seksualnych (n = 180), zaburzenia osobowości rozpoznano u 112 badanych (62,2%) co potwierdza wcześniejsze przypuszczenia o powszechnym występowaniu zaburzeń osobowości w tej grupie sprawców [8]. W zakresie osobowości antysocjalnej w porównaniu z podobnie metodologicznie przeprowadzonymi badaniami [36, 37] uzyskano odmienne wyniki. Mc Elroy i wsp. podają występowanie osobowości antysocjalnej u 72% badanych sprawców przestępstw seksualnych; Dunsieth i wsp. u 56% badanych, natomiast w niniejszym badaniu stwierdzono występowanie osobowości antysocjalnej u 34,4% sprawców. Uzyskane wyniki potwierdzają koincydencję zaburzeń osobowości i zaburzeń związanych z nadużywaniem substancji psychoaktywnych [12, 13], z tym że wyraźniej ta zależność jest widoczna wśród sprawców z osobowością z cechami antysocjalnymi − 35,5% spośród nich nadużywało alkoholu a 24,2% przyjmowało środki odurzające. Także zespół uzależnienia od substancji psychoaktywnych rozwija się typowo w tej grupie sprawców − u 25,8%. Potwierdza się również, że osobowość antysocjalna jest silnym czynnikiem predykcyjnym dla recydywy przestępczej [38] − w analizowanej grupie 67,7% badanych była wcześniej karana sądownie, choć nie badano tej zależności dla recydywizmu seksualnego. Na uwagę zasługuje fakt, że niektóre czynniki predykcyjne kształtujące osobowość antysocjalną (dyssocjalną) pojawiają się już w okresie rozwojowym i zgodne są z wcześniejszymi doniesieniami. Można do nich zaliczyć między innymi: zaburzenia zachowania [28, 29] − kłopoty z zachowaniem w okresie szkolnym występowały u 51,6% badanych z osobowością z cechami antysocjalnymi (ale także u 50% badanych z zaburzeniami osobowości bliżej nieokreślonymi); przedwczesne zakończenie edukacji [34] − wykształcenie podstawowe miało 43,5% sprawców z osobowością z cechami antysocjalnymi. Należy zwrócić uwagę na niski poziom funkcjonowania społecznego rodziny i jej zaburzoną strukturę, między innymi: niski status pochodzenia społecznego sprawców, słaby i obojętny związek uczuciowy z rodzicami, alkoholizm rodziców. Powyższe czynniki mogą stanowić decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości w okresie rozwojowym w kierunku antysocjalnym, co w efekcie przekłada się na ubogi poziom funkcjonowania społecznego w tej grupie sprawców: kłopoty z zachowaniem w okresie szkolnym, niski poziom wykształcenia, wczesny wiek inicjacji seksualnej, aktualnie konfliktowe pożycie małżeńskie (partnerskie), trudności w uzyskaniu i utrzymaniu zatrudnienia, karalność sądowa.
Podstawowym ograniczeniem niniejszego badania jest brak porównania występowania zaburzeń osobowości dla sprawców z parafilią i bez współwystępowania parafilii. Ponieważ występowanie parafilii stwierdzono tylko u 5 sprawców (2,8% badanej grupy), należy przyjąć, że uzyskane tu dane są typowe dla sprawców przestępstw seksualnych bez współwystępowania parafilii.
Sugestie dotyczące przyszłych badań kierują się ku rozstrzygnięciu kwestii czy próba wprowadzenia nowego terminu (DSPD) [17, 18], nie jest faktycznie odzwierciedleniem cech typowych dla sprawców przestępstw (również seksualnych) przejawiających cechy osobowości antysocjalnej.
Wnioski
Wyraźna koincydencja zaburzeń osobowości i zaburzeń związanych z nadużywaniem substancji psychoaktywnych widoczna jest wśród sprawców przestępstw seksualnych z osobowością z cechami antysocjalnymi.
Czynniki predykcyjne kształtujące osobowość antysocjalną (dyssocjalną) pojawiają się w okresie rozwojowym wśród których decydującą rolę wiedzie niski poziom funkcjonowania społecznego rodziny i jej zaburzona struktura.
Piśmiennictwo:
Prichard J. A treatise on insanity and other disorders affecting the mind. Gilbert and Piper, London 1835.
Cleckley H. The mask of sanity. CV Mosby, St Louis 1941.
Hare R.D. Psychopathy affect and behaviour. W: Cooke D., Forth A., Hare R. (red.). Psychopathy: theory, research and implications for society. Kluwer, Dordrecht 1998; 105−139.
Hare R., Cooke D., Hart S. Psychopathy and sadistic personality disorder. W: Milton T., Blaney P., Davis R. (red.). Oxford textbook of psychopathology. Oxford University Press, Oxford 1999.
Hare R.D. Psychopaths: new trends in research. Harvard Mental Health Letter 1995; 12: 4–5.
Sinqleton N., Meltzer H., Gartward R. Psychiatric morbidity among prisoners in England and Wales. Office for National Statistics, London 1988.
Fazel S., Danesh J. Serious mental disorder in 23,000 prisoners: a systematic review of 62 surveys. Lancet 2002; 359: 545−550
Packard W.S., Rosner R. Psychiatric evaluations of sexual offenders. J. Forensic. Sci. 1985; 30: 715−720.
Hill A., Habermann N., Berner W., Briken P. Psychiatric disorders in single and multiple sexual murderers. Psychopathology 2007; 40: 22−28..
Firestone P., Bradford J.M., McCoy M., Greenberg D.M., Larose M.R., Curry, S. Prediction of recodivism in incest offenders. Journal of Interpersonal Violence 1999; 14: 511–531.
Rice M.E., Harris G.T. Cross-validation and extension of the Violence Risk Appraisal Guide for child molesters and rapists. Law and Human Behavior 1997; 21: 231–241.
Leue A., Borchard B., Hoyer J. Mental disorders in a forensic sample of sexual offenders. Eur Psychiatry 2004; 19: 123−130.
Harsch S., Bergk J.E., Steinet T. i wsp. Prevalence of mental disorders among sexual offenders in forensic psychiatry and prison. Int J Law Psychiatry 2006; 29: 443−449. =
Hanson R.K., Bussiere M.T. Predicting relapse: a meta-analysis of sexual offender recidivism studies. Journal of Consulting and Clinical Psychology 1998; 66: 348−362.
Beech A.R., Ward T. The integration of etiology and risk in sexual offenders: A theoretical framework. Aggression and Violent Behavior 2004; 10: 31–63.
Hare R.D. Manual for the revised psychopathy checklist. Toronto: Multi-Health Systems 1991.
Feeney A. Dangerous severe personality disorder. Advances in Psychiatric Treatment 2003; 9: 349−358.
Department of Health: Reforming the Mental Health Act: a White Paper. Part II: High risk patients. The Stationery Office, London 2002.
Straw J. Severe personality disorders. Hansard (UK Parliamentary Reports, House of Commons, London). 1999, 15 February, 601−613.
Farnham F., James D. Dangerousness and dangerous law. Lancet 2001; 358: 1926.
Tyrer P., Merson S., Onyett S. i wsp. The effect of personality disorder on clinical outcome, social networks and adjustment: a controlled trial of psychiatric emergencies. Psychological Medicine 1994; 24: 731−740.
Furby L., Weinrott M.R., Blackshaw L. Sex offender recidivism: a review. Psychological Bulletin 1989, 103, 3–30.
Quinsey V.L., Harris G.T., Rice M.E., Lalumiere M. assessing treatment efficacy in outcome studies of sex offenders. Journal of Interpersonal Violence 1993; 8: 512–532.
Craig L.A., Browne K.D., Stringer I. Comparing Sex Offender Risk Assessment Measureson a UK Sample. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology2004; 48: 7−27.
Hanson R.K., Gordon A., Harris A.J.R. i wsp. First report of the collaborative outcome data project on the effectiveness of psychological treatment for sex offenders. Sexual Abuse: A Journal of Research and Treatment 2002; 14: 169–194.
Dolan B., Coid J. Psychopathic and antisocial people with severe personality disorders. Treatment and research issues. Gaskell, London 1993.
Norton K. Personality disordered individuals: the Henderson Hospital model of treatment. Criminal Behaviour and Mental Health 1992; 2: 180−191.
Simonoff E., Elander J., Holshaw J. i wsp. Predictors of antisocial personality. Continuities from childhood to adult life. British Journal of Psychiatry 2004; 184: 118−127.
Robins LN. Sturdy childhood predictors of adult antisocial behaviour: replications for longitudinal studies. Psychological Medicine 1978; 8: 611−622.
Farrington D.P., Loeber R., Van Kammen W.B. Long term criminal outcomes of hyperactivity-impulsivity-attention deficit and conduct problems in childhood. W: Robins L.N., Rutter M. (red.). Straight and devious pathways from childhood to adulthood. Cambridge University Press, Cambridge 1990; 62−81.
Olweus D. Stability in aggressive reaction patterns in males: a review. Psychological Bulletin 1979; 86: 852−875.
Kerr M., Tremblay RE., Pagani L. i wsp. Boys: behavioural inhibition and the risk of later delinquency. Archives of General Psychiatry 1997; 54: 809−816.
Fergusson D.M. The role of adolescent peer affiliations in the continuity between childhood behavioural adjustment and juvenile offending. Journal of Abnormal Child Psychology 1996; 24: 205−221.
Caspi A., Elder J.M.H., Herbener E.S. Childhood personality and the prediction of life-course patterns. W: Robins L.N., Putter M. (red.). Straight and devious pathways from childhood to adulthood. Cambridge University Press, Cambridge 1990; 13−55.
Prentky R.A., Knight R.A., Lee A.F., Cerce D.D. Predictive validity of lifestyle impulsivity for rapists. Criminal Justice and Behavior 1995; 22: 106–128.
Mc Elroy S.L., Soutullo C.A., Taylor P. Jr. i wsp. Psychiatric features of 36 men convicted of sexual offenses. J. Clin. Psychiatry 1999; 60: 414−420.
Dunsieth N.W. Jr, Nelson E.B., Brusman-Lovins L.A. i wsp. Psychiatric and legal features of 113 men convicted of sexual offenses. J. Clin. Psychiatry 2004; 65: 293−300.
Hanson R.K., Morton-Bourgon K. Predictors of sexual recidivism: an updated mata-analysis. Public Safety and Emergency Preparedness, Canada 2004.
Adres do korespondencji: dr n. med. Dariusz Juszczak 7
Szpital Marynarki Wojennej
ul. Polanki 117, 80−305 Gdańsk
tel.: +48 605 109 730
e-mail: d.juszczak@7szmw.pl
Nadesłano: 16 05.2015
Przyjęto do druku: 12.12.2015
