Wstęp. W niniejszej pracy przeprowadzono wszechstronny przegląd piśmiennictwa na temat nerwowych komórek macierzystych oraz zaburzeń neurologicznych i psychicznych.
Metody. W celu odnalezienia odpowiednich prac dotyczących choroby Alzheimera, depresji, schizofrenii i choroby Parkinsona jako słowa klucze w bazie Medline (1966 - listopad 2006) zastosowano wyrażania "nerwowe komórki macierzyste" (NSC, neural stem cells) i "neurogeneza" (neurogenesis). Uzyskaną listę uzupełniono pracami z wykazu piśmiennictwa prac przeglądowych.
Wyniki. Koncepcja "komórek macierzystych" stale ewoluuje i obecnie opiera się na kryteriach operacyjnych związanych z symetrycznym powielaniem się komórek, ich multipotencjalnością i funkcjonalną żywotnością. W warunkach in vivo neurogeneza u dorosłych ssaków zachodzi w niewielkich niszach w strefie okołokomorowej i podziarnistej. Funkcjonalne komórki prekursorowe można jednak uzyskiwać in vitro z różnych źródeł biologicznych. Z tego powodu, zarówno mikrośrodowisko fizjologiczne, jak i sztuczne, ma podstawowe znaczenie dla rozwoju określonych cech i czynności prekursorów komórek nerwowych, a przeniesienie wyników uzyskanych w laboratorium na żywe organizmy nie jest łatwe. Na podstawie strategii z wykorzystaniem przeszczepów w chorobie Parkinsona wykazano, że prymitywna tkanka nerwowa może się zaszczepić w patologicznych obszarach mózgu i uzyskać biologiczną funkcjonalność, co może prowadzić do poprawy w zakresie objawów klinicznych. W trakcie dłuższego okresu obserwacji pojawiły się jednak istotne problemy związane z niepodatnymi na leczenie działaniami niepożądanymi; zgłaszano także niebezpieczeństwo rozwoju nowotworów. Stanowi to o możliwościach i pułapkach stosowania technologii opartych na NSC w neurologii i psychiatrii. W przypadku choroby Alzheimera białko prekursorowe amyloidu może wchodzić w bezpośrednie interakcje z NSC, spekulowano też nad ich znaczeniem w funkcjach pamięci. Rolę endogennej neurogenezy postuluje się także w etiologii depresji. Znaczenie NSC i neurogenezy w schizofrenii jest wciąż odkrywane.
Wnioski. Przed wykorzystaniem NSC do zrozumienia i leczenia zaburzeń neurologicznych i psychicznych należy sprostać wielu technicznym i koncepcyjnym wyzwaniom. Konieczne są dalsze badania nad podstawami biologii NSC i interakcjami tych komórek z procesami zachodzącymi w przebiegu zaburzeń neurologicznych i psychicznych.