ARTYKUŁ SPONSOROWANY

Duloksetyna w leczeniu bolesnej polineuropatii cukrzycowej

Agnieszka Sękowska1,2, Małgorzata Malec-Milewska1

1Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii CMKP w Warszawie, Poradnia Leczenia Bólu

2II Klinika Ginekologii i Położnictwa CMKP w Warszawie

Adres do korespondencji:

lek. Agnieszka Sękowska

Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii CMKP

Poradnia Leczenia Bólu

ul. Czerniakowska 231, 00–416 Warszawa

e-mail: asekosia@poczta.onet.pl

Polski Przegląd Neurologiczny 2016; 12 (2): 120–126

Wydawca: VM Media sp. z o.o. VM Group sp.k.

Copyright © 2016 Via Medica

Pierwotna wersja materiału ukazała się 29.02.2016 r. na portalu www. neuroedu.pl. Niniejszy artykuł opublikowano po opracowaniu redakcyjnym PPN.

STRESZCZENIE

Ból neuropatyczny stanowi duże wyzwanie diagnostyczne i terapeutyczne. Pomimo znacznego postępu w zakresie poznania jego mechanizmów i wielu badań oceniających skuteczność i bezpieczeństwo stosowania leków w bólu neuropatycznym jego leczenie jest nadal trudne. W praktyce rozpoznawany jest rzadziej niż w badaniach epidemiologicznych, a u wielu chorych nie udaje się osiągnąć satysfakcjonującego wyniku leczenia. Rozpoznanie bólu neuropatycznego może być ustalone na podstawie wywiadu i badania przedmiotowego, ze szczególnym uwzględnieniem zaburzeń czucia. Do najczęstszych i najlepiej poznanych zespołów obwodowego bólu neuropatycznego zalicza się bolesną neuropatię cukrzycową, neuralgię trójdzielną i popółpaścową. Lekami pierwszego wyboru w farmakologicznym leczeniu bólu neuropatycznego są: trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny, gabapentyna, pregabalina, opioidy i lidokaina w plastrach. W ostatnich latach ukazały się szczegółowe rekomendacje dotyczące leczenia bolesnej polineuropatii cukrzycowej opracowane przez Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne, Europejską Federację Towarzystw Neurologicznej, Amerykańską Akademię Neurologii i wielospecjalistyczną grupę ekspertów europejskich i amerykańskich (the Toronto Consensus Panel on Diabetic Neuropathy). Zalecają one w tej neuropatii stosowanie TLPD, α2-δ ligandów kanału wapniowego i SNRI, jako leków pierwszego wyboru. Autorzy wytycznych zgodnie podkreślają, że leczenie neuropatii cukrzycowej jest trudne, a zadowalający efekt analgetyczny udaje się uzyskać zaledwie u około 50% chorych.

Polski Przegląd Neurologiczny 2016; 12 (2): 120–126

Słowa kluczowe: ból neuropatyczny, farmakologiczne leczenie bólu neuropatycznego, bolesna polineuropatia cukrzycowa, duloksetyna

Ból neuropatyczny

Ból neuropatyczny wiąże się z bezpośrednim uszkodzeniem lub chorobą somatosensorycznego układu nerwowego. Może być wywołany uszkodzeniami lub chorobami zarówno obwodowego, jak i ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Uszkodzenie może dotyczyć nerwu obwodowego, rdzenia kręgowego lub OUN oraz układów kontroli bólu. Wyniki badań epidemiologicznych opublikowane w ostatnich latach prezentują różne dane co do częstości występowania bólu neuropatycznego w populacji. Do niedawna uważano, że 1–2% populacji cierpi z powodu bólu neuropatycznego, natomiast Torrance i wsp. w 2006 roku [1] wykazali, że zachorowalność ta jest znacznie wyższa i sięga 8% populacji, z czego 17% to pacjenci z bólem przewlekłym o różnej etiologii. Takie rozbieżności wynikają z braku jednoznacznych kryteriów diagnostycznych dla rozpoznawania bólu neuropatycznego. Większość testów do jego oceny dotyczy obwodowych części układu nerwowego (zakończenia nerwowe, cienkie włókna), nie uwzględniając procesów przebiegających na wyższych piętrach.

Nie każde uszkodzenie obwodowego czy OUN prowadzi do rozwoju bólu neuropatycznego. Zależy to od przyczyny wywołującej, czasu jej wystąpienia, miejsca uszkodzenia, współistnienia innych procesów patologicznych, czynników psychicznych, wieku oraz skłonności genetycznej warunkującej procesy neuroplastyczności. Układ nocyceptywny wykazuje niezwykłą zdolność zmian, szczególnie w warunkach uszkodzenia tkanek. Powstanie bólu zależy od upośledzenia lub wyczerpania adaptacyjnych procesów plastyczności układu nerwowego [1, 2].

Do najczęstszych i najlepiej poznanych zespołów obwodowego bólu neuropatycznego należą bolesna neuropatia cukrzycowa, neuralgia trójdzielna i popółpaścowa, przetrwały ból pooperacyjny i pourazowy, zespół wieloobjawowego bólu miejscowego, neuropatyczny ból nowotworowy i w przebiegu infekcji ludzkim wirusem zespołu nabytego niedoboru odporności (HIV, human immunodeficiency virus), a także bóle po amputacji. Znacznie rzadziej występuje ból ośrodkowy, przede wszystkim ośrodkowy ból poudarowy, pourazowy ból rdzeniowy, ośrodkowy ból w chorobie Parkinsona, w innych chorobach neurozwyrodnieniowych, w jamistości rdzenia i w stwardnieniu rozsianym [1, 2].

Pomimo różnej etiologii i odmienności uszkodzeń zespoły bólu neuropatycznego posiadają wspólne cechy kliniczne: brak widocznego uszkodzenia tkanek, współistnienie ubytku czucia — hipoestezji i/lub hiperalgezji w obszarze objętym bólem, występowanie bólu w odpowiedzi na bodźce nienocyceptywne, na przykład dotyk (allodynia), obecność samoistnego bólu napadowego, stopniowe nasilanie się bólu w odpowiedzi na powtarzającą się stymulację oraz objawy z układu autonomicznego. Charakterystyczny jest znaczny stopień natężenia bólu, który bywa opisywany jako palący, piekący, pulsujący, przeszywający, kłujący (jak pchnięcie nożem), ściskający czy miażdżący. Umiejscowienie bólu może znajdować się w miejscu uszkodzenia lub poza nim. W przeciwieństwie do bólu nocyceptorowego, który ma zazwyczaj charakter ostry i jego natężenie zmniejsza się w miarę zdrowienia tkanek, ból neuropatyczny ma charakter przewlekłego, uporczywego bólu patologicznego, często opornego na standardową farmakoterapię [1, 2].

Bolesna polineuropatia cukrzycowa

Neuropatia cukrzycowa to najczęstsze przewlekłe powikłanie cukrzycy. Występuje u 8–10% pacjentów w momencie rozpoznania choroby, a po 25 latach stwierdza się ją już u 45–60% pacjentów. Odsetek chorych z neuropatią jest największy wśród chorych ze źle wyrównaną cukrzycą. Ból często stanowi pierwszy objaw choroby.

Uszkodzenie wywołane cukrzycą może dotyczyć każdego rodzaju włókien nerwowych (czuciowych, ruchowych i autonomicznych), zarówno grubych i zmielinizowanych, jak i cienkich, niezmielinizowanch. Oprócz uszkodzeń aksonu (neuropatia aksonalna) stwierdza się także uszkodzenie mieliny (neuropatia demielinizacyjna). Najczęściej uszkodzeniu ulegają włókna nerwowe w nerwach obwodowych, splotach (pleksopatia) i korzeniach (poliradikuloneuropatia cukrzycowa), rzadziej w nerwach czaszkowych, na przykład gałkoruchowych [1–3].

U około 5% chorych, u których bolesna neuropatia wiąże się z zaburzeniami w autonomicznym układzie nerwowym, ból może być zależny od układu współczulnego. Ponadto u chorych na cukrzycę obserwuje się większą podatność nerwów obwodowych na uszkodzenie i dlatego znacznie częściej obserwuje się u nich zespoły z ucisku, na przykład zespół cieśni nadgarstka, który występuje u około 25% chorych z neuropatią cukrzycową.

Najczęstszą formą bolesnej neuropatii cukrzycowej jest przewlekła dystalna symetryczna polineuropatia czuciowo-ruchowa, w której ból dotyczy 20–30% chorych. Znacznie rzadziej występuje ostra bólowa polineuropatia czuciowa czy asymetryczna poliradikulopleksopatia oraz mononeuropatie, neuropatie nerwów czaszkowych i uszkodzenia układu współczulnego.

Nie określono dokładnie czynników ryzyka rozwoju bolesnej neuropatii. Do udowodnionych czynników, które mogą sprzyjać rozwojowi bólu neuropatycznego, należą: słaba kontrola glikemii, wysokie stężenie triglicerydów, mikroalbuminuria w przebiegu neuropatii, długi czas trwania choroby, wiek pacjenta, otyłość, nadciśnienie tętnicze oraz palenie papierosów [1–3]. Ból w neuropatii cukrzycowej może być nocyceptywny, z powodu uszkodzenia tkanek, lub neuropatyczny, z powodu uszkodzenia układu nerwowego. W wielu przypadkach oba rodzaje bólu współistnieją ze sobą.

Obraz kliniczny polineuropatii cukrzycowej nie różni się od polineuropatii wywołanych innymi chorobami. Przebieg polineuropatii cukrzycowej jest indywidualny i słabo przewidywalny. Neuropatia cukrzycowa może przebiegać bezbólowo, jedynie z zaburzeniami czucia, i długi czas pozostawać nierozpoznana lub ujawniać się niecharakterystycznymi objawami, które narastają powoli i mogą przypominać objawy występujące w wielu innych chorobach. W typowych przypadkach poprzedzają ją niewielkie, stopniowo narastające zaburzenia czucia powierzchownego i głębokiego, do których dołącza się potem ból, dystalne osłabienie siły mięśniowej, osłabienie lub brak odruchów głębokich, zanik mięśni oraz zmiany troficzne na skórze. Objawy z reguły są symetryczne, początkowo obejmują stopy, i stopniowo rozszerzają się w kierunku proksymalnym. Równolegle lub nieco później pojawiają się takie same zmiany w kończynach górnych. Objawy wynikające z uszkodzenia grubych włókien obejmują zaburzenia czucia ułożenia i wibracji, zwolnienie szybkości przewodzenia w nerwach i zanik odruchów głębokich. Uszkodzenie włókien cienkich prowadzi do zaburzeń w odczuwaniu bólu i temperatury. Charakterystyczne objawy opisywane przez pacjentów to zwykle zaburzenia czucia: symetryczne bóle samoistne i napadowe, pieczenie, mrowienie, allodynia, hiperalgezja, początkowo w okolicy stóp, następnie obejmujące także dłonie — w postaci „skarpetek i rękawiczek”, objawy nasilają się bądź pojawiają się głównie w nocy i pod wpływem stresu (wysiłek fizyczny nie nasila dolegliwości) [1–3].

Leczenie bolesnej polineuropatii cukrzycowej

Leczenie bolesnej neuropatii cukrzycowej, zwłaszcza w jej zaawansowanym stadium, jest trudne i często nieskuteczne. Całkowite ustąpienie bólu lub redukcję jego natężenia o połowę udaje się uzyskać jedynie u 50% chorych. Z tego powodu szczególne znaczenie mają działania profilaktyczne: szybkie rozpoznanie cukrzycy i jej wyrównanie metaboliczne, przestrzeganie właściwej diety, optymalne leczenie insuliną lub lekami doustnymi, a także prowadzenie odpowiedniego trybu życia.

Wiele dowodów wskazuje na rolę stresu oksydacyjnego w patogenezie polineuropatii cukrzycowej. Dlatego w leczeniu stosuje się zarówno preparaty ukierunkowane przyczynowo, jak i leki działające objawowo, zmniejszające ból i poprawiające jakość życia chorych. Do leków ukierunkowanych na patogenezę polineuropatii cukrzycowej należy kwas α-liponowy stosowany zazwyczaj w dawce 600 mg/dobę [3–5].

W ostatnich latach opublikowano kilka zaleceń dotyczących leczenia bolesnej polineuropatii cukrzycowej, między innymi opracowanych przez Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne (ADA, American Diabetes Association), Europejską Federację Towarzystw Neurologicznych (EFNS, European Federation of Neurological Societes), Amerykańską Akademię Neurologii (AAN, American Academy of Neurology) i wielospecjalistyczną grupę ekspertów europejskich i amerykańskich (The Toronto Consensus Panel on Diabetic Neuropathy). We wszystkich zaleca się stosowanie trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych (TCA, tricyclic antidepresants), α2-δ ligandów kanału wapniowego i selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI, serotonin-noradrenaline reuptake inhibitors) jako leków pierwszego wyboru. Dopiero w dalszej kolejności wymienia się tramadol podawany w monoterapii lub łącznie z acetaminofenem, względnie opioidy o silnym działaniu [4].

Leczenie należy rozpocząć jednym lekiem, wybranym indywidualnie z jednej z trzech powyższych grup terapeutycznych spośród leków pierwszego wyboru, z uwzględnieniem chorób współistniejących i przeciwwskazań. Jeśli leczenie jest nieskuteczne lub działania niepożądane powodują konieczność przerwania leczenia, zaleca się leczenie kolejnym lekiem pierwszego wyboru. W przypadku nieskuteczności monoterapii zaleca się łączenie leków z różnych grup terapeutycznych oraz leków pierwszego i kolejnego wyboru.

Eksperci AAN i panelu Toronto wyraźnie wskazują na duloksetynę i pregabalinę jako leki o najlepiej udokumentowanej skuteczności w swoich grupach terapeutycznych [4].

Parametrami służącymi do oceny i porównania skuteczności i tolerancji produktów medycznych są:

• NNT (number needed to treat) — współczynnik określający liczbę chorych, u których trzeba zastosować dany lek, aby u jednego z nich zmniejszyć natężenie bólu przynajmniej o 50%. Oznacza to, że im niższa jest wartość NNT, tym większa skuteczność leku;

• NNH (number needed to harm) — współczynnik określający liczbę chorych, u których trzeba zastosować dany lek, aby u jednego z nich wystąpiły specyficzne dla leku działania niepożądane. Oznacza to, że im wyższa jest wartość NNH, tym mniejsza częstość występowania działań niepożądanych spowodowanych przez zastosowanie leku.

Leki przeciwdepresyjne

Mechanizm działania leków przeciwdepresyjnych polega na zahamowaniu zwrotnego wchłaniania monoamin (noradrenaliny i/lub serotoniny) ze szczeliny synaptycznej, co powoduje nasilenie działania hamującego proces nocycepcji przez aminy biogenne na poziomie rdzenia kręgowego. Analgezja wywołana przez leki przeciwdepresyjne może również wynikać z hamowania receptorów NMDA, blokowania przewodnictwa kanałów sodowych oraz działania sympatykolitycznego. W leczeniu bólu neuropatycznego w przebiegu cukrzycy stosuje się głównie TCA oraz SNRI [1, 2].

Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne

Leki należące do tej grupy, a szczególnie amitryptylina, od wielu lat mają ugruntowaną pozycję wśród leków zalecanych w leczeniu bolesnej neuropatii cukrzycowej. Ze względu na dobre wskaźniki terapeutyczne dla bólu neuropatycznego (NNT 2,1; w przedziale 1,8–3,9), wielu ekspertów uważa TCA za leki z wyboru w leczeniu neuropatii cukrzycowej. Jednak poważne działania niepożądane, jakie mogą wiązać się z tym leczeniem, znacznie ograniczają zastosowanie amitryptyliny.

Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne wpływają nie tylko na wychwyt zwrotny serotoniny i noradrenaliny, ale także mogą wpływać na układ dopaminergiczny, GABA-ergiczny i cholinergiczny, dlatego mogą powodować liczne działania niepożądane, takie jak suchość w ustach, zaparcia, zaburzenia w oddawaniu moczu, zaburzenia rytmu serca i podwójne widzenie, a także zaburzenia poznawcze, nadmierną sedację, hipotonię ortostatyczną i spadek libido. Objawy te można zminimalizować, rozpoczynając stosowanie leków z tej grupy od małych dawek przed snem i stopniowo je zwiększając. Ostrożność w stosowaniu amitryptyliny należy zachować u pacjentów w podeszłym wieku, z chorobami układu sercowo-naczyniowego, z jaskrą z wąskim kątem przesączania oraz u mężczyzn z przerostem gruczołu krokowego [1, 2].

Szczególnie podkreśla się ryzyko kardiotoksyczności TCA. W kilku badaniach obserwowano zwiększone ryzyko tachykardii zatokowej i komorowych zaburzeń rytmu serca u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca. W analizie kohortowej stwierdzono zależność pomiędzy ryzykiem nagłego zgonu sercowego a stosowaniem TCA w daw-kach większych niż 100 mg/dobę. Neuropathic Pain Special Interest Group (NeuPSIG) zaleca ostrożne stosowanie TCA u chorych z chorobami układu sercowo-naczyniowego, po uprzednim wykonaniu elektrokardiogramu (EKG) u pacjentów powyżej 40. roku życia, o ile jest to możliwe w dawkach poniżej 100 mg/dobę. American Geriatric Society nie zaleca stosowania TCA u pacjentów w wieku powyżej 65 lat. Leczenie amitryptyliną rozpoczyna się od dawki 10–25 mg, stopniowo ją zwiększając do 50–150 mg/dobę. Ustalenie optymalnej dawki terapeutycznej trwa 8–12 tygodni. O braku skuteczności i konieczności zmiany leku można mówić dopiero po 3, 4 tygodniach stosowania stabilnej dawki leku. Natomiast leczenie do uzyskania efektu terapeutycznego powinno trwać minimum 6–8 tygodni, przy czym minimum 2 tygodnie w przypadku stosowaniu maksymalnej tolerowanej dawki [1, 2, 4].

Inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny

W leczeniu bólu przewlekłego w neuropatii cukrzycowej stosuje się także SNRI, takie jak wenlafaksyna czy duloksetyna. Są to leki nowszej generacji, powodujące mniej działań niepożądanych, zwykle lepiej tolerowane w porównaniu z TCA.

Wenlafaksyna w mniejszych dawkach (75 mg/d.) hamuje presynaptyczny wychwyt serotoniny, natomiast w większych (225 mg/d.) hamuje wychwyt zarówno serotoniny, jak i noradrenaliny. Jest także antagonistą w stosunku do receptorów NMDA i ma zdolność blokowania kanałów sodowych. Wenlafaksyna jest strukturalnie zbliżona do tramadolu i w modelach bólu neuropatycznego wykazano jej efektywność kliniczną w alodynii i hiperalgezji. Stosowana w dawkach 150–225 mg/dobę jest skuteczna w leczeniu bólu neuropatycznego i bolesnej neuropatii cukrzycowej. Z reguły jest też lepiej tolerowana niż TCA, nie wykazuje efektu antycholinergicznego i antyhistaminowego. Zaleca się jednak ostrożność przy jej stosowaniu u chorych ze zwiększonym ryzykiem sercowo-naczyniowym, ze względu na możliwość wystąpienia zmian w zapisie EKG (u 5% pacjentów). Ustalenie skutecznej dawki wenlafaksyny zajmuje zwykle 2–4 tygodni. Lek należy odstawiać stopniowo (przez ok. 2 tygodnie), aby uniknąć zespołu odstawienia [2, 3, 4]. Wenlafaksyna w leczeniu bolesnej neuropatii cukrzycowej nie jest w Polsce zarejestrowana.

Duloksetyna jest inhibitorem wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny. Słabo hamuje wychwyt zwrotny dopaminy, nie wykazuje istotnego powinowactwa do receptorów histaminowych, dopaminergicznych, cholinergicznych i adrenergicznych. W modelu zwierzęcym, zależnie od dawki, zwiększa zewnątrzkomórkowe stężenie serotoniny i noradrenaliny w różnych obszarach mózgu u zwierząt [3–5]. W badaniach pozaklinicznych z wykorzystaniem różnych modeli bólu neuropatycznego i bólu wywołanego procesem zapalnym duloksetyna powodowała normalizację progu bólowego oraz zmniejszała nasilenie zachowań związanych z bólem w modelu bólu ciągłego. Uważa się, że mechanizm hamowania bólu przez duloksetynę polega na wzmocnieniu aktywności zstępujących szlaków hamowania bólu w OUN [6]. Skuteczność duloksetyny w leczeniu bólu w neuropatii cukrzycowej wykazano w dwóch trwających po 12 tygodni, randomizowanych badaniach, w warunkach podwójnie ślepej próby z zastosowaniem placebo i stałych dawek produktów leczniczych. Badania objęły dorosłych chorych (w wieku 22–88 lat), u których ból w neuropatii cukrzycowej występował od co najmniej 6 miesięcy. Z badań wyłączono pacjentów, u których zostały spełnione kryteria rozpoznania dużego zaburzenia depresyjnego. Głównym kryterium oceny był średni tygodniowy wskaźnik przeciętnego nasilenia bólu w ciągu doby mierzony w skali Linerta i zapisywany codziennie w dzienniczku pacjenta [6–8]. W obu badaniach stwierdzono istotne statystycznie zmniejszenie bólu u pacjentów przyjmujących duloksetynę w dawce 60 mg raz/dobę i 60 mg 2 razy/dobę w porównaniu z pacjentami otrzymującymi placebo. U niektórych chorych działanie to ujawniało się już w pierwszym tygodniu leczenia. Różnice w stopniu złagodzenia bólu między dwiema grupami stosującymi duloksetynę nie były istotne. Zmniejszenie nasilenia bólu o co najmniej 30% zgłosiło około 65% pacjentów leczonych duloksetyną i 40% przyjmujących placebo. Odsetki chorych, którzy zgłosili zmniejszenie nasilenia bólu o co najmniej 50%, wynosiły odpowiednio 50% i 26% [6–8].

W otwartym, długoterminowym niekontrolowanym badaniu klinicznym u pacjentów, u których uzyskano odpowiedź kliniczną po 8 tygodniach stosowania duloksetyny w dawce 60 mg raz/dobę, zmniejszenie nasilenia bólu utrzymywało się przez kolejne 6 miesięcy. Pomiaru dokonywano na podstawie odpowiedzi na pytanie o średnie nasilenie odczuwanego bólu w okresie 24 godzin, będących częścią skróconego kwestionariusza oceny bólu (BPI, brief pain inventory) [6]. Jak wynika z badań, duloksetyna jest bezpieczniejsza i lepiej tolerowana niż TCA. W badaniu otwartym wykazano, że ryzyko sercowo-naczyniowe związane ze stosowaniem tego leku jest podobne do ryzyka w grupie stosującej placebo. Najczęściej występującym działaniem niepożądanym są nudności [9].

Duloksetyna jest przeciwwskazana w przypadku chorób wątroby, w ciężkiej niewydolności nerek oraz u pacjentów z niekontrolowanym nadciśnieniem tętniczym ze względu na potencjalne ryzyko przełomu nadciśnieniowego [6]. Należy unikać nagłego przerwania stosowania leku. W przypadku planowanego zakończenia leczenia należy stopniowo zmniejszać dawkę w ciągu przynajmniej 1–2 tygodni w celu zmniejszenia ryzyka objawów odstawienia. Duloksetyna w Polsce jest zarejestrowana w leczeniu zaburzeń lękowych, dużych zaburzeń depresyjnych oraz bólu w obwodowej neuropatii cukrzycowej [3, 6], natomiast amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA, Food and Drug Administration) zatwierdzona ten lek także do leczenia bólu w przebiegu fibromialgii i w bólach dolnego odcinka kręgosłupa [3]. Dawka początkowa oraz zalecana dawka podtrzymująca wynoszą 60 mg raz/dobę i mogą być przyjmowane podczas posiłku lub między posiłkami. W badaniach klinicznych oceniano bezpieczeństwo stosowania większych dawek niż 60 mg raz na dobę, aż do maksymalnej dawki 120 mg/dobę, podawanych w równych podzielonych dawkach. Stężenie duloksetyny w osoczu wykazuje dużą zmienność osobniczą, dlatego u niektórych chorych, u których nie uzyskano wystarczającej odpowiedzi na leczenie dawką 60 mg, zwiększenie dawki może przynieść korzyści. Odpowiedź kliniczną należy ocenić po 2 miesiącach leczenia. Po tym okresie u pacjentów z niewystarczającą odpowiedzią kliniczną osiągnięcie lepszych wyników leczenia jest mało prawdopodobne [6].

Leki przeciwdrgawkowe

Mechanizm działania tej grupy leków polega na hamowaniu nadpobudliwości neuronów, która występuje w bólu neuropatycznym, podobnie jak w padaczce. Leki przeciwdrgawkowe charakteryzują się różną budową chemiczną oraz różnymi efektami farmakodynamicznymi, co wpływa na skuteczność w leczeniu bólu neuropatycznego. Komórkowy mechanizm ich działania polega na zmniejszeniu stężenia jonów sodowych i/lub wapniowych w neuronach. Leki te nasilają procesy hamowania pre- i postsynaptycznego w strukturach OUN.

Lekami z wyboru w leczeniu bolesnej polineuropatii cukrzycowej są: gabapentyna oraz pregabalina. Pomimo podobnego mechanizmu działania ich skuteczność w bólu neuropatycznym może być różna; brak skuteczności działania jednego leku może być wskazaniem do podania drugiego.

Gabapentyna jest lekiem przeciwpadaczkowym, który działa na podjednostkę α2-δ drobiny białka G regulowanego napięciem kanału wapniowego w neuronach. W badania z randomizacją wykazano skuteczność gabapentyny w neuropatii cukrzycowej, a także w neuralgii popółpaścowej, bólu fantomowym, bólu rdzeniowym, zespole Guillaina-Barrégo.

Leczenie gabapentyną zwykle rozpoczyna się od małej dawki 100–300 mg na noc i zwiększa do dawki efektywnej 1800–3600 mg/dobę w 3 po-dzielonych dawkach. Najczęściej występujące działania niepożądane to: senność, splątanie, ataksja, zmęczenie, zaburzenia koncentracji, przyrost masy ciała, obwodowe obrzęki, które zwykle występują na początku leczenia. U osób w podeszłym wieku i z chorobami współistniejącymi zwiększanie dawki leku powinno odbywać się bardzo powoli [3–5].

Pregabalina to lek o podobnym do gabapentyny mechanizmie działania. Ma potwierdzoną w wielu badaniach klinicznych skuteczność w różnych zespołach bólu neuropatycznego. Z najnowszych danych wynika, że stosowana w dawkach 150–600 mg/dobę, podawanych w 2 dawkach, może być lekiem skutecznym w leczeniu bólu w neuropatii cukrzycowej, neuralgii popółpaścowej, neuralgii trójdzielnej, w przetrwałym bólu pooperacyjnym, bólu w dolnym odcinku kręgosłupa. Pregabalina jest także lekiem zatwierdzonym przez FDA do leczenia fibromialgii. Skuteczność w leczeniu bólu przewlekłego obserwuje się już po tygodniu stosowania, podczas gdy po zastosowaniu gabapentyny dopiero po 4 tygodniach. Skuteczne dawki terapeutyczne wynoszą 300–600 mg/dobę. Pregabalina nie wchodzi w niekorzystne interakcje z innymi równocześnie stosowanymi lekami. Działania niepożądane są podobne jak po zastosowaniu gabapentyny. Lek wykazuje także działanie przeciwlękowe [1, 3, 4]. Wskaźnik NNT dla gabapentyny w dawce 900–3600 mg/dobę wynosi 6,4 (4,3–12), a dla pregabaliny w dawce 300–600 mg na dobę — 4,7 (4,0–5,6).

Leki przeciwpadaczkowe

Dowody skuteczności leków przeciwpadaczkowych pierwszej generacji — karbamazepiny i fenytoiny — pochodzą z badań wykonywanych wiele lat temu, których metodologia nie spełnia współczesnych wymagań. W aktualnych wytycznych leczenia neuropatii cukrzycowej nie są one zalecane [3].

Leki przeciwbólowe i przeciwzapalne

Paracetamol i NLPZ

Klasyczne, proste leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, oraz niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), ze względu na brak wyraźnej skuteczności w bólu neuropatycznym nie są zalecane [3].

Opioidy

Wyraźne dowody na skuteczność w bólu neuropatycznym w przebiegu cukrzycy przedstawiono wobec tramadolu podawanego doustnie w dawce 200 mg/dobę. Natomiast silne opioidy zalecane są głównie u chorych ze znacznym nasileniem bólu i opornością na stosowane wcześniej leki [3].

Inne leki

Do innych leków stosowanych od wielu lat w le-czeniu bolesnej neuropatii cukrzycowej należy lidokaina podawana w dożylnym wlewie kroplowym w dawce 3–5 mg/kg mc. przez 30 minut. Jej działanie analgetyczne nie jest długie i z tego powodu należy ją podawać nawet kilka razy dziennie. Wskaźnik NNT dla tego leku wynosi 2,5. W niektórych przypadkach neuropatii cukrzycowej, mimo braku rejestracji, można zastosować leki w plastrach — 8-procentową kapsaicynę lub 5-procentową lidokainę. Wskaźnik NNT dla kapsaicyny w leczeniu neuropatii cukrzycowej wynosi 2,5–4,9, a dla lidokainy 2,2–5,9 [3].

Podsumowanie

Leczenie neuropatii cukrzycowej, zwłaszcza w postaci zaawansowanej, jest trudne i często nieskuteczne. Całkowite ustąpienie bólu lub redukcję jego natężenia o połowę udaje się uzyskać jedynie u 50% chorych.

W Polsce opublikowano przegląd piśmiennictwa i zalecenia Polskiego Towarzystwa Badania Bólu i Polskiego Towarzystwa Neurologicznego dotyczące rozpoznania i leczenia bólu neuropatycznego. Wielodyscyplinarny zespół polskich ekspertów dokonał przeglądu piśmiennictwa na temat bólu neuropatycznego, ze szczególnym uwzględnieniem opublikowanych międzynarodowych zaleceń, oraz sformułował zalecenia dotyczące jego rozpoznawania i leczenia, zgodne z zasadami medycyny opartej na faktach (evidence-based medicine).

Zalecenia Polskiego Towarzystwa Badania Bólu i Polskiego Towarzystwa Neurologicznego dotyczące rozpoznawania i leczenia bólu neuropatycznego

1. 1. U chorych, u których rozpoznano cukrzycę, powinno się wdrożyć działania profilaktyczne w celu utrzymania poziomu glikemii w ściśle zalecanych granicach.
2. 2. Lekami pierwszego wyboru w leczeniu bolesnej polineuropatii cukrzycowej są: TCA, pregabalina i gabapentyna oraz duloksetyna i wenlafaksyna ER.
3. 3. Lekami drugiego wyboru w leczeniu bolesnej polineuropatii cukrzycowej są tramadol i silne opioidy.
4. 4. Leczenie należy rozpocząć od jednego leku wybranego z uwzględnieniem indywidualnych przeciwwskazań i chorób współistniejących. Jeśli lek pierwszego wyboru jest nieskuteczny lub wystąpiło działanie niepożądane, zaleca się jego zmianę na inny lek pierwszego wyboru, z innej grupy terapeutycznej.
5. 5. W przypadku braku skuteczności działania leku z grupy pierwszego wyboru zaleca się zmianę na lek drugiego wyboru (najlepiej na lek o innym mechanizmie działania); lub dodanie innego leku pierwszego lub drugiego wyboru z zachowaniem zasad racjonalnej farmakoterapii [3].

PIŚMIENNICTWO

1. 1. Andres J., J. Dobrogowski J. (red.). Neurologia, znieczulenie regionalne i terapia bólu. Ośrodek Regionalny CEEA w Krakowie, Kraków 2011: 239–253.
2. 2. Kocot-Kepska M., Przeklasa-Muszyńska A., Dobrogowski J. Leczenie bólu neuropatycznego. W: Malec-Milewska M., Woroń J. (red.). Kompendium leczenia bólu. Medical Education, Warszawa 2012: 75–85.
3. 3. Szczudlik A., Dobrogowski J., Wordliczek J. i wsp. Rozpoznanie i leczenie bólu neuropatycznego: przegląd piśmiennictwa i zalecenia Polskiego Towarzystwa Badania Bólu i Towarzystwa Neurologicznego — część druga. Ból 2014; 15: 8–21.
4. 4. Dobrogowski J., Wordliczek J. Terapia bólu neuropatycznego. Nowa Medycyna 2002; 5: 10–16.
5. 5. Kocot-Kepska M., Przeklasa-Muszyńska A., Dobrogowski J. Leczenie bólu neuropatycznego. W: Malec-Milewska M., Woroń J. (red.). Kompendium leczenia bólu. Medical Education, Warszawa 2012: 75–85.
6. 6. Charakterystyka produktu leczniczego. Dulsevia. 18.11.2015.
7. 7. Raskin J., Pritcett YL., Wang F. i wsp. A double-blind, randomized multicenter trial comparing dulexetine with placebo in the management of diabetic peripheral neuropathic pain. Am. Acad. Pain Med. 2005; 6: 346–356.
8. 8. Quilici S., Chancellor J., Löthgren M. i wsp. Meta-analysis of duloxetine vs. pregabalin and gabapentin in the treatment of diabetic peripheral neuropathic pain. BMC Neurology 2009; 9: 6.
9. 9. Wernicke J., Lledó A., Raskin J. i wsp. An evaluation of the cardiovascular safety profile of duloxetine. Findings from 42 placebo-controlled studies. Drug Saf. 2007; 30: 437–455.