Multimedialna platforma wiedzy medycznej Internetowa Księgarnia Medyczna Kalendarium Konferencji
Forum Medycyny Rodzinnej
MENU
Na skróty Zdeponuj artykuł Wytyczne dla autorów Zrealizuj voucher Recenzenci 2023

Tom 18, Nr 1 (2024)
Inne materiały uzgodnione z Redakcją
Opublikowany online: 2024-02-29
Dodaj do koszyka: 49,00 PLN
Pobierz cytowanie

Nadużywanie alkoholu jako czynnik ryzyka rozwoju zespołu metabolicznego

Martyna Soloch1, Wojciech Starczewski1, Kinga Brzezińska1, Julia Bałoniak1, Dominika Kozlowska1, Aleksandra Białkowska1, Mariusz Dotka1, Jagoda Tuz1, Damian Skrypnik2
Forum Medycyny Rodzinnej 2024;18(1):42-63.
Afiliacje
  1. Studenckie Koło Naukowe Medycyny Stylu Życia, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
  2. Katedra i Zakład Leczenia Otyłości, Zaburzeń Metabolicznych oraz Dietetyki Klinicznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dostęp płatny

Tom 18, Nr 1 (2024)
Wybrane problemy kliniczne
Opublikowany online: 2024-02-29

Streszczenie

Obecnie nawet 2,3 miliarda osób na świecie aktywnie spożywa alkohol. Pociąga to za sobą nie tylko konsekwencje zdrowotne, ale także socjoekonomiczne oraz generuje ogromne koszty w systemach ochrony zdrowia na całym świecie. Nadmierne spożycie alkoholu wymieniane jest jako czynnik rozwoju chorób sercowo-naczyniowych i metabolicznych, które wchodzą w skład zespołu metabolicznego. Zespół metaboliczny definiowany jest jako obecność u pacjenta otyłości brzusznej, nadciśnienia, hiperlipidemii oraz zaburzonej tolerancji glukozy. Jest to stan, który w istotnym stopniu przyczynia się do śmiertelności dotkniętych nim pacjentów. Z uwagi na jego rozpowszechnienie starano się określić wpływ spożywania alkoholu na każdy z parametrów wchodzących w skład zespołu metabolicznego. Otyłość brzuszna u pacjentów pijących zależy od ilości spożytego alkoholu. Duże i bardzo duże dawki alkoholu wpływają na zwiększenie obwodu brzucha. Ciśnienie tętnicze osiąga wyższe wartości przy nadmiernym spożywaniu alkoholu, a pacjenci pijący długofalowo mają większą szansę na rozwój nadciśnienia. Spożycie alkoholu ma także związek z rozwojem cukrzycy typu 2, szczególnie u mężczyzn. Niektóre z wyników wskazują natomiast, że umiarkowane spożycie alkoholu może być związane ze zmniejszonym ryzykiem cukrzycy zwłaszcza u kobiet, jednak obserwacje te wymagają jeszcze dalszych badań. Wysokie dawki alkoholu przyczyniają się do rozwoju hipertriglicerydemii. Niejednoznaczny jest wpływ alkoholu na cholesterol frakcji lipoprotein o wysokiej gęstości, gdyż dostępne wyniki badań dostarczają sprzeczne wnioski. Z powodu rozbieżności w aktualnie dostępnych źródłach, prowadzenie dalszych badań jest konieczne dla lepszego zrozumienia wpływu ilości i częstości spożywania alkoholu na ryzyko rozwoju zespołu metabolicznego i jego poszczególnych składowych. Alkohol — w jakiejkolwiek formie i ilości — ze względu na swoje szkodliwe działanie na stan zdrowia, nie może być zalecany celem profilaktyki i leczenia u pacjentów z zespołem metabolicznym lub jakąkolwiek jego składową.

Streszczenie

Obecnie nawet 2,3 miliarda osób na świecie aktywnie spożywa alkohol. Pociąga to za sobą nie tylko konsekwencje zdrowotne, ale także socjoekonomiczne oraz generuje ogromne koszty w systemach ochrony zdrowia na całym świecie. Nadmierne spożycie alkoholu wymieniane jest jako czynnik rozwoju chorób sercowo-naczyniowych i metabolicznych, które wchodzą w skład zespołu metabolicznego. Zespół metaboliczny definiowany jest jako obecność u pacjenta otyłości brzusznej, nadciśnienia, hiperlipidemii oraz zaburzonej tolerancji glukozy. Jest to stan, który w istotnym stopniu przyczynia się do śmiertelności dotkniętych nim pacjentów. Z uwagi na jego rozpowszechnienie starano się określić wpływ spożywania alkoholu na każdy z parametrów wchodzących w skład zespołu metabolicznego. Otyłość brzuszna u pacjentów pijących zależy od ilości spożytego alkoholu. Duże i bardzo duże dawki alkoholu wpływają na zwiększenie obwodu brzucha. Ciśnienie tętnicze osiąga wyższe wartości przy nadmiernym spożywaniu alkoholu, a pacjenci pijący długofalowo mają większą szansę na rozwój nadciśnienia. Spożycie alkoholu ma także związek z rozwojem cukrzycy typu 2, szczególnie u mężczyzn. Niektóre z wyników wskazują natomiast, że umiarkowane spożycie alkoholu może być związane ze zmniejszonym ryzykiem cukrzycy zwłaszcza u kobiet, jednak obserwacje te wymagają jeszcze dalszych badań. Wysokie dawki alkoholu przyczyniają się do rozwoju hipertriglicerydemii. Niejednoznaczny jest wpływ alkoholu na cholesterol frakcji lipoprotein o wysokiej gęstości, gdyż dostępne wyniki badań dostarczają sprzeczne wnioski. Z powodu rozbieżności w aktualnie dostępnych źródłach, prowadzenie dalszych badań jest konieczne dla lepszego zrozumienia wpływu ilości i częstości spożywania alkoholu na ryzyko rozwoju zespołu metabolicznego i jego poszczególnych składowych. Alkohol — w jakiejkolwiek formie i ilości — ze względu na swoje szkodliwe działanie na stan zdrowia, nie może być zalecany celem profilaktyki i leczenia u pacjentów z zespołem metabolicznym lub jakąkolwiek jego składową.

Pełny tekst:

Dodaj do koszyka: 49,00 PLN
Pobierz cytowanie

Słowa kluczowe

zespół metaboliczny, alkohol, otyłość, nadciśnienie, cukrzyca typu 2, nadmierna masa ciała, zaburzenia metaboliczne, wysoki poziom BMI, styl życia

Informacje o artykule
Tytuł

Nadużywanie alkoholu jako czynnik ryzyka rozwoju zespołu metabolicznego

Czasopismo

Forum Medycyny Rodzinnej

Numer

Tom 18, Nr 1 (2024)

Typ artykułu

Inne materiały uzgodnione z Redakcją

Strony

42-63

Opublikowany online

2024-02-29

Wyświetlenia strony

168

Wyświetlenia/pobrania artykułu

14

Rekord bibliograficzny

Forum Medycyny Rodzinnej 2024;18(1):42-63.

Słowa kluczowe

zespół metaboliczny
alkohol
otyłość
nadciśnienie
cukrzyca typu 2
nadmierna masa ciała
zaburzenia metaboliczne
wysoki poziom BMI
styl życia

Autorzy

Martyna Soloch
Wojciech Starczewski
Kinga Brzezińska
Julia Bałoniak
Dominika Kozlowska
Aleksandra Białkowska
Mariusz Dotka
Jagoda Tuz
Damian Skrypnik

Referencje (72)
  1. World Health Organization. Global Status Report on Alcohol and Health 2018;World Health Organization: Geneva, Switzerland. ; 2018.
  2. Bożewicz M. Konsumpcja alkoholu w Polsce. https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2019/K_151_19.PDF (14.09.2023).
  3. Rowicka M, Postek S, Zin-Sędek M. Wzory konsumpcji alkoholu w Polsce. Raport z badań kwestionariuszowych 2020 r. https://www.parpa.pl/images/wzorykonsumpcji_2020.pdf (14.09.2023).
  4. Axley PD, Richardson CT, Singal AK. Epidemiology of Alcohol Consumption and Societal Burden of Alcoholism and Alcoholic Liver Disease. Clin Liver Dis. 2019; 23(1): 39–50.
    CrossRefPubMed
  5. Laramée P, Kusel J, Leonard S, et al. The economic burden of alcohol dependence in Europe. Alcohol Alcohol. 2013; 48(3): 259–269.
    CrossRefPubMed
  6. Saunders JB, Degenhardt L, Reed GM, et al. Alcohol use disorders in ICD-11: past, present, and future. Alcohol Clin Exp Res. 2019; 43(8): 1617–1631.
    CrossRefPubMed
  7. Moura AR, Paz SM, Frota Kd, et al. Lifestyle associated with risk of metabolic syndrome in adults and the elderly. Nutrition. 2022; 99-100: 111647.
    CrossRefPubMed
  8. Suliga E, Ciesla E, Lelonek M, et al. Lifestyle elements and risk of metabolic syndrome in adults. PLoS One. 2022; 17(9): e0275510.
    CrossRefPubMed
  9. Jamka M, Wasiewicz-Gajdzis M, Walkowiak J. Effectiveness of different dietary strategies in the management of obesity and obesity-related comorbidities. Journal of Medical Science. 2021; 90(2): 121–124.
    CrossRef
  10. Alberti KG, Eckel RH, Grundy SM, et al. International Diabetes Federation Task Force on Epidemiology and Prevention, Hational Heart, Lung, and Blood Institute, American Heart Association, World Heart Federation, International Atherosclerosis Society, International Association for the Study of Obesity. Harmonizing the metabolic syndrome: a joint interim statement of the International Diabetes Federation Task Force on Epidemiology and Prevention; National Heart, Lung, and Blood Institute; American Heart Association; World Heart Federation; International Atherosclerosis Society; and International Association for the Study of Obesity. Circulation. 2009; 120(16): 1640–1645.
    CrossRefPubMed
  11. Saklayen MG. The Global Epidemic of the Metabolic Syndrome. Curr Hypertens Rep. 2018; 20(2): 12.
    CrossRefPubMed
  12. Iseki K, Konta T, Asahi K, et al. Impact of Metabolic Syndrome on the Mortality Rate among Participants in a Specific Health Check and Guidance Program in Japan. Intern Med. 2020; 59(21): 2671–2678.
    CrossRefPubMed
  13. Das SK, Vasudevan DM. Alcohol-induced oxidative stress. Life Sci. 2007; 81(3): 177–187.
    CrossRefPubMed
  14. Irwin C, van Reenen M, Mason S, et al. The 1H-NMR-based metabolite profile of acute alcohol consumption: A metabolomics intervention study. PLoS One. 2018; 13(5): e0196850.
    CrossRefPubMed
  15. Cederbaum AI. Alcohol metabolism. Clin Liver Dis. 2012; 16(4): 667–685.
    CrossRefPubMed
  16. Cederbaum AI. Cytochrome P450 2E1-dependent oxidant stress and upregulation of anti-oxidant defense in liver cells. J Gastroenterol Hepatol. 2006; 21 Suppl 3: S22–S25.
    CrossRefPubMed
  17. Tsermpini EE, Plemenitaš Ilješ A, Dolžan V. Alcohol-Induced oxidative stress and the role of antioxidants in alcohol use disorder: a systematic review. Antioxidants (Basel). 2022; 11(7).
    CrossRefPubMed
  18. Liguori I, Russo G, Aran L, et al. Oxidative stress, aging, and diseases. Clin Interv Aging. 2018; 13: 757–772.
    CrossRefPubMed
  19. Chen SJ, Yen CH, Huang YC, et al. Relationships between inflammation, adiponectin, and oxidative stress in metabolic syndrome. PLoS One. 2012; 7(9): e45693.
    CrossRefPubMed
  20. Bator E, Bronkowska M, Bienkiewicz M, et al. The impact of the glycemic index and glycemic load of food products on human health. Journal of Medical Science. 2014; 83(2): 161–166.
    CrossRef
  21. Pekar J, Mazur R, Kozilewicz M, et al. The Finnish Diabetes Risk Score (FINDRISC) and increased body weight. Journal of Medical Science. 2016; 85(2): 89–95.
    CrossRef
  22. McCracken E, Monaghan M, Sreenivasan S. Pathophysiology of the metabolic syndrome. Clin Dermatol. 2018; 36(1): 14–20.
    CrossRefPubMed
  23. Sygnowska E, Piwońska A, Waśkiewicz A, et al. Socioeconomic factors and the risk of metabolic syndrome in the adult Polish population: the WOBASZ study. Kardiol Pol. 2012; 70(7): 718–727.
    PubMed
  24. Stoutenberg M, Lee Dc, Sui X, et al. Prospective study of alcohol consumption and the incidence of the metabolic syndrome in US men. Br J Nutr. 2013; 110(5): 901–910.
    CrossRefPubMed
  25. Würtz P, Cook S, Wang Q, et al. Metabolic profiling of alcohol consumption in 9778 young adults. Int J Epidemiol. 2016; 45(5): 1493–1506.
    CrossRefPubMed
  26. Tykarski A, Filipiak K, Januszewicz A, et al. Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym—2019 rok. Nadciśnienie Tętnicze w Praktyce. 2019; 5(1).
  27. Santana NM, Mill JG, Velasquez-Melendez G, et al. Consumption of alcohol and blood pressure: results of the ELSA-Brasil study. PLoS One. 2018; 13(1): e0190239.
    CrossRefPubMed
  28. Suliga E, Kozieł D, Ciesla E, et al. Consumption of alcoholic beverages and the prevalence of metabolic syndrome and its components. Nutrients. 2019; 11(11).
    CrossRefPubMed
  29. Tasnim S, Tang C, Musini VM, et al. Effect of alcohol on blood pressure. Cochrane Database Syst Rev. 2020; 7(7): CD012787.
    CrossRefPubMed
  30. Roerecke M, Kaczorowski J, Tobe SW, et al. The effect of a reduction in alcohol consumption on blood pressure: a systematic review and meta-analysis. Lancet Public Health. 2017; 2(2): e108–e120.
    CrossRefPubMed
  31. Seo YuRi, Kim JS, Kim SS, et al. Association between alcohol consumption and metabolic syndrome determined by facial flushing in korean women. Korean J Fam Med. 2021; 42(1): 24–30.
    CrossRefPubMed
  32. Hirakawa M, Arase Y, Amakawa K, et al. Relationship between alcohol intake and risk factors for metabolic syndrome in men. Intern Med. 2015; 54(17): 2139–2145.
    CrossRefPubMed
  33. Lin Yi, Ying YY, Li SX, et al. Association between alcohol consumption and metabolic syndrome among Chinese adults. Public Health Nutr. 2021; 24(14): 4582–4590.
    CrossRefPubMed
  34. Lee SW, Jang SI. Association of alcohol drinking patterns with metabolic syndrome and its components in korean adults: the korea national health and nutrition examination survey 2016-2018. Int J Environ Res Public Health. 2021; 18(12).
    CrossRefPubMed
  35. Choi S, Kim K, Lee JK, et al. Association between change in alcohol consumption and metabolic syndrome: analysis from the health examinees study. Diabetes Metab J. 2019; 43(5): 615–626.
    CrossRefPubMed
  36. Park EJ, Shin HJ, Kim SS, et al. The effect of alcohol drinking on metabolic syndrome and obesity in koreans: big data analysis. Int J Environ Res Public Health. 2022; 19(9).
    CrossRefPubMed
  37. Lim J, Lee JAh, Cho HJ. Association of alcohol drinking patterns with presence of impaired fasting glucose and diabetes mellitus among south korean adults. J Epidemiol. 2018; 28(3): 117–124.
    CrossRefPubMed
  38. Choi JW, Han E, Kim TH. Risk of hypertension and type 2 diabetes in relation to changes in alcohol consumption: a nationwide cohort study. Int J Environ Res Public Health. 2022; 19(9).
    CrossRefPubMed
  39. He X, Rebholz CM, Daya N, et al. Alcohol consumption and incident diabetes: the atherosclerosis risk in communities (ARIC) study. Diabetologia. 2019; 62(5): 770–778.
    CrossRefPubMed
  40. World Health Organization. INTERNATIONAL GUIDE FOR MONITORING ALCOHOL CONSUMPTION AND RELATED HARM. : 2000.
  41. Pose E, Pera G, Torán P, et al. Interaction between metabolic syndrome and alcohol consumption, risk factors of liver fibrosis: a population-based study. Liver Int. 2021; 41(7): 1556–1564.
    CrossRefPubMed
  42. Oh SS, Kim W, Han KT, et al. Alcohol consumption frequency or alcohol intake per drinking session: which has a larger impact on the metabolic syndrome and its components? Alcohol. 2018; 71: 15–23.
    CrossRefPubMed
  43. McEvoy LK, Bergstrom J, Tu X, et al. Moderate alcohol use is associated with reduced cardiovascular risk in middle-aged men independent of health, behavior, psychosocial, and earlier life factors. Nutrients. 2022; 14(11).
    CrossRefPubMed
  44. Kim SuK, Hong SH, Chung JH, et al. Association between alcohol consumption and metabolic syndrome in a community-based cohort of korean adults. Med Sci Monit. 2017; 23: 2104–2110.
    CrossRefPubMed
  45. Shimoshikiryo I, Ibusuki R, Shimatani K, et al. J-MICC Study Group. Association between alcohol intake pattern and metabolic syndrome components and simulated change by alcohol intake reduction: A cross-sectional study from the Japan Multi-Institutional Collaborative Cohort Study. Alcohol. 2020; 89: 129–138.
    CrossRefPubMed
  46. Oh JE. Relationship between heavy drinking, binge drinking, and metabolic syndrome in obese and non-obese Korean male adults. Nutr Res Pract. 2018; 12(2): 166–172.
    CrossRefPubMed
  47. Miyagi S, Takamura T, Nguyen TT, et al. Moderate alcohol consumption is associated with impaired insulin secretion and fasting glucose in non-obese non-diabetic men. J Diabetes Investig. 2021; 12(5): 869–876.
    CrossRefPubMed
  48. Niedźwiecki P. Wpływ spożycia alkoholu na ciśnienie tętnicze. Nadciśnienie Tętnicze W Praktyce. N. T. w P. 2022; 8(4): 182–185.
  49. Piano MR, Thur LA, Hwang CL, et al. Alcohol's effects on the cardiovascular system. Alcohol Res. 2017; 38(2): 219–241.
    PubMed
  50. Roerecke M, Tobe SW, Kaczorowski J, et al. Sex-Specific associations between alcohol consumption and incidence of hypertension: a systematic review and meta-analysis of cohort studies. J Am Heart Assoc. 2018; 7(13).
    CrossRefPubMed
  51. Fong M, Scott S, Albani V, et al. 'Joining the dots': individual, sociocultural and environmental links between alcohol consumption, dietary intake and body weight-a narrative review. Nutrients. 2021; 13(9).
    CrossRefPubMed
  52. Lanng AR, Gasbjerg LS, Bergmann NC, et al. Gluco-metabolic effects of oral and intravenous alcohol administration in men. Endocr Connect. 2019; 8(10): 1372–1382.
    CrossRefPubMed
  53. Sabitha K, Neelesh D, Pragna R. An overview of metabolic medicine. AJMS. 2014; 2(3): 30–49.
    CrossRef
  54. Taguchi K, Yamanaka-Okumura H, Mizuno A, et al. Insulin resistance as early sign of hepatic dysfunction in liver cirrhosis. J Med Invest. 2014; 61(1-2): 180–189.
    CrossRefPubMed
  55. Knott C, Bell S, Britton A. Alcohol consumption and the risk of type 2 diabetes: a systematic review and dose-response meta-analysis of more than 1.9 million individuals from 38 observational studies. Diabetes Care. 2015; 38(9): 1804–1812.
    CrossRefPubMed
  56. Ng Fat L, Cable N, Marmot MG, et al. Persistent long-standing illness and non-drinking over time, implications for the use of lifetime abstainers as a control group. J Epidemiol Community Health. 2014; 68(1): 71–77.
    CrossRefPubMed
  57. Hendriks H. Moderate alcohol consumption and insulin sensitivity: observations and possible mechanisms. Annals of Epidemiology. 2007; 17(5): S40–S42.
    CrossRef
  58. Miyagi S, Takamura T, Nguyen TT, et al. Moderate alcohol consumption is associated with impaired insulin secretion and fasting glucose in non-obese non-diabetic men. J Diabetes Investig. 2021; 12(5): 869–876.
    CrossRefPubMed
  59. Klop B, do Rego AT, Cabezas MC. Alcohol and plasma triglycerides. Curr Opin Lipidol. 2013; 24(4): 321–326.
    CrossRefPubMed
  60. Mudráková E, Poledne R, Kovář J. Postprandial triglyceridemia after single dose of alcohol in healthy young men. Nutr Metab Cardiovasc Dis. 2013; 23(3): 183–188.
    CrossRefPubMed
  61. Schneider J, Liesenfeld A, Mordasini R, et al. Lipoprotein fractions, lipoprotein lipase and hepatic triglyceride lipase during short-term and long-term uptake of ethanol in healthy subjects. Atherosclerosis. 1985; 57(2-3): 281–291.
    CrossRefPubMed
  62. Zhong W, Zhao Y, Tang Y, et al. Chronic alcohol exposure stimulates adipose tissue lipolysis in mice: role of reverse triglyceride transport in the pathogenesis of alcoholic steatosis. Am J Pathol. 2012; 180(3): 998–1007.
    CrossRefPubMed
  63. Tolstrup JS, Grønbaek M, Nordestgaard BG. Alcohol intake, myocardial infarction, biochemical risk factors, and alcohol dehydrogenase genotypes. Circ Cardiovasc Genet. 2009; 2(5): 507–514.
    CrossRefPubMed
  64. Whitfield JB, Heath AC, Madden PAF, et al. Metabolic and biochemical effects of low-to-moderate alcohol consumption. Alcohol Clin Exp Res. 2013; 37(4): 575–586.
    CrossRefPubMed
  65. Ruidavets JB, Ducimetière P, Arveiler D, et al. Types of alcoholic beverages and blood lipids in a French population. J Epidemiol Community Health. 2002; 56(1): 24–28.
    CrossRefPubMed
  66. Foerster M, Marques-Vidal P, Gmel G, et al. Alcohol drinking and cardiovascular risk in a population with high mean alcohol consumption. Am J Cardiol. 2009; 103(3): 361–368.
    CrossRefPubMed
  67. Chiva-Blanch G, Urpi-Sarda M, Ros E, et al. Effects of red wine polyphenols and alcohol on glucose metabolism and the lipid profile: a randomized clinical trial. Clin Nutr. Epub 2012; 32(2): 200–206.
    CrossRefPubMed
  68. Huang S, Li J, Shearer GC, et al. Longitudinal study of alcohol consumption and HDL concentrations: a community-based study. Am J Clin Nutr. 2017; 105(4): 905–912.
    CrossRefPubMed
  69. De Oliveira E Silva ER, Foster D, McGee Harper M, et al. Alcohol consumption raises HDL cholesterol levels by increasing the transport rate of apolipoproteins A-I and A-II. Circulation. 2000; 102(19): 2347–2352.
    CrossRefPubMed
  70. Beulens JWJ, Sierksma A, van Tol A, et al. Moderate alcohol consumption increases cholesterol efflux mediated by ABCA1. J Lipid Res. 2004; 45(9): 1716–1723.
    CrossRefPubMed
  71. Muth ND, Laughlin GA, von Mühlen D, et al. High-density lipoprotein subclasses are a potential intermediary between alcohol intake and reduced risk of cardiovascular disease: the Rancho Bernardo Study. Br J Nutr. 2010; 104(7): 1034–1042.
    CrossRefPubMed
  72. Cho KH, Nam HS, Kang DJ, et al. Long-Term alcohol consumption caused a significant decrease in serum high-density lipoprotein (hdl)-cholesterol and apolipoprotein A-I with the atherogenic changes of HDL in middle-aged korean women. Int J Mol Sci. 2022; 23(15).
    CrossRefPubMed

Regulamin

Ważne: serwis https://journals.viamedica.pl/ wykorzystuje pliki cookies. Więcej >>

Używamy informacji zapisanych za pomocą plików cookies m.in. w celach statystycznych, dostosowania serwisu do potrzeb użytkownika (np. język interfejsu) i do obsługi logowania użytkowników. W ustawieniach przeglądarki internetowej można zmienić opcje dotyczące cookies. Korzystanie z serwisu bez zmiany ustawień dotyczących cookies oznacza, że będą one zapisane w pamięci komputera. Więcej informacji można znaleźć w naszej Polityce prywatności.

Czym są i do czego służą pliki cookie możesz dowiedzieć się na stronie wszystkoociasteczkach.pl.

Czasopismo Forum Medycyny Rodzinnej dostęne jest również w Ikamed - księgarnia medyczna

Wydawcą czasopisma jest VM Media Group sp. z o.o., ul. Świętokrzyska 73, 80–180 Gdańsk

tel.:+48 58 320 94 94, faks:+48 58 320 94 60, e-mail: viamedica@viamedica.pl