Hubert Suszek, Lidia Grzesiuk, Rafał Styła, Krzysztof Krawczyk

Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego

Kto i w jaki sposób prowadzi psychoterapię w Polsce.
Część I. Przegląd dotychczasowych badań

Who and how conducts psychotherapy in Poland.
Part I. Research review

Praca powstała w wyniku realizacji projektu badawczego nr 2015/17/B/HS6/04153 finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki^[1]

Wstęp

W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – mimo ograniczonych możliwości działania – dzięki wysiłkowi czołowych polskich psychologów i psychiatrów udało się stworzyć szkolenia w zakresie najpopularniejszych na świecie podejść psychoterapeutycznych (psychoanalizy, podejścia humanistycznego, systemowego) [1–3]. Transformacja ustrojowa z końca lat 80. XX wieku stworzyła nowe możliwość rozwoju psychoterapii w Polsce. W latach 1991 i 1994 dwa największe towarzystwa zrzeszające psychoterapeutów – Polskie Towarzystwo Psychiatryczne oraz Polskie Towarzystwo Psychologiczne – opracowały kryteria i rozpoczęły proces przyznawania certyfikatów psychoterapeutom i superwizorom, co przyczyniło się do większej dbałości o standardy wykonywania zawodu. Kilka lat później inne polskie towarzystwa psychoterapeutyczne zaczęły tworzyć własne regulacje. Niektóre z nich rozwinęły je we współpracy z instytucjami międzynarodowymi, tworząc szkolenia, których certyfikaty są także uznawane za granicą. Zmiana z gospodarki centralnie sterowanej na wolnorynkową spowodowała w Polsce również systematyczny wzrost podaży usług psychoterapeutycznych, który dotyczył przede wszystkim sektora prywatnego.

Obecnie psychoterapia zyskuje popularność jako profesja, co odzwierciedla się w szybko rozwijającym się rynku szkoleń psychoterapeutycznych, obejmujących kolejne podejścia i metody. Szacunki autorów niniejszego artykułu wskazują, że obecnie w Polsce istnieje około 25–30 długoterminowych szkoleń psychoterapeutycznych, które trwają minimum cztery lata. Każde z nich składa się średnio z 1200 godzin teorii i praktyki, w tym 100–250 godzin własnej psychoterapii szkoleniowej. Standardowym wymogiem ukończenia tych szkoleń jest poprowadzenie 1–2 pełnych procesów terapii, 1–2 lat praktyki klinicznej oraz 150–200 godzin superwizji [4]. Poza tym dostępna jest znaczna liczba krótkotrwałych szkoleń i kursów. Popularność psychoterapii przejawia się także w zwiększającej się liczbie towarzystw psychoterapeutycznych, których jest obecnie w Polsce ponad 80. Ważnym zjawiskiem związanym z popularnością zawodu psychoterapeuty jest podaż w zakresie edukacji psychologicznej. Obecnie w Polsce działa 20–30 wydziałów/instytutów psychologicznych zarówno w uczelniach państwowych, jak i prywatnych, które oferują zajęcia z zakresu psychoterapii.

Psychoterapia rozwija się w Polsce bardzo dynamicznie, mimo to brakuje regulacji prawnych dotyczących zawodu psychoterapeuty. Istnieje natomiast ustawa z 8 czerwca 2001 roku o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów, która wskazuje psychoterapię jako jeden z pięciu głównych rodzajów świadczonych usług psychologicznych. Do chwili obecnej nie wprowadzono jednak w życie zawartych w niej regulacji. Ze względu na taki stan prawny brakuje oficjalnej informacji na temat liczby oraz przygotowania merytorycznego osób prowadzących psychoterapię. Z punktu widzenia uregulowań prawnych w sferze prywatnej każda osoba ma możliwość legalnego prowadzenia gabinetu psychoterapii i oferowania tej formy pomocy. Odmienna sytuacja panuje w sferze ochrony zdrowia finansowanej przez Narodowy Fundusz Zdrowia, który płaci za wykonywanie usług psychoterapeutycznych wyłącznie psychologom i psychiatrom, którzy posiadają certyfikaty wybranych towarzystw (regulacje, jakie certyfikaty są akceptowane, różnią się w zależności od regionu Polski).

Poszczególne towarzystwa psychoterapeutyczne publikują na swoich stronach internetowych listy certyfikowanych/rekomendowanych psychoterapeutów. W 2012 roku (kiedy zostało przeprowadzone badanie opisane w części II) certyfikat psychoterapeuty Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego posiadały 623 osoby, a certyfikat Polskiego Towarzystwa Psychologicznego 195 terapeutów. Ponadto, 262 osoby posiadały certyfikat Polskiego Towarzystwa Terapii Poznawczo-Behawioralnej, 233 – certyfikat Europejskiego Towarzystwa Psychoterapii (European Certificate of Psychotherapy), 77 – certyfikat Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Psychodynamicznej, 65 – certyfikat Instytutu Terapii Gestalt, 56 – certyfikat Instytutu Analizy Grupowej „Rasztów”, 55 – certyfikat Polskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego, 44 – certyfikat Polskiego Stowarzyszenia Psychoterapii Gestalt, 12 – certyfikat Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Integratywnej. Suma certyfikatów wydanych przez wymienione instytucje wynosi 1622. Mając na względzie obserwacje, że pewien odsetek psychoterapeutów posiada 2 certyfikaty i więcej, oraz, że znaczący procent osób prowadzących psychoterapię uprawia ją w trakcie szkolenia lub po odbyciu szkolenia, ale bez uzyskania certyfikatu, liczba ta jest najprawdopodobniej znacznie większa.

Brak prawnej regulacji uprawiania zawodu i standardów szkolenia implikuje względną wolność odnośnie do praktyki psychoterapii w Polsce. Brakuje danych pokazujących, jak w obliczu tej wolności przedstawia się realna praktyka psychoterapeutyczna i kim są osoby podające się za psychoterapeutów. Problem ten jest ważny, ponieważ brak regulacji prawnych wiąże się ryzykiem psychoterapeutycznej praktyki nienaukowej i/lub praktyki przynoszącej szkody klientom.

Określenie realnego obrazu polskiej psychoterapii wydaje się potrzebne także ze względu na to, jak spostrzegana jest psychoterapia w Polsce. Zawód zaufania publicznego, jaki wykonują psychoterapeuci, wymaga szczególnej troski o wizerunek własny i dostarczania opinii publicznej rzetelnej informacji na temat stosowanych praktyk. Od pewnego czasu w mediach pojawia się krytyka dotycząca praktyki psychoterapii w Polsce. Krytyka płynie zarówno ze strony dziennikarzy [5], jak i ze środowiska psychologów [6]. Główny zarzut dotyczy stosowania nienaukowych (ezoterycznych, „szamańskich”) metod [7].

Dotychczasowe badania na temat psychoterapii w Polsce

Wzmianki i raporty na temat stanu psychoterapii w Polsce pojawiały się w polskich i zagranicznych czasopismach od lat 60. XX wieku. Dotyczyły one historii polskiej psychoterapii, głównych ośrodków psychoterapeutycznych, możliwości szkolenia, aktualnych trendów rozwojowych [3, 4, 8–24]. Były to jednak opisy opierające się na wiedzy pochodzącej z obserwacji środowiska psychoterapeutów.

Dotychczas przeprowadzono niewiele badań empirycznych ukazujących, jak praktykuje się psychoterapię w Polsce. Autorzy niniejszego artykułu zidentyfikowali tylko pięć badań, w których podjęto ten problem. Pierwsze z nich [25] objęło 363 psychoterapeutów, reszta zaś bardzo małe próby, co jest znaczącym mankamentem uniemożliwiającym generalizację wniosków z badań oraz utrudniającym uchwycenie zmian w polskiej psychoterapii [26–30].

Pierwsze badanie przeprowadzone w 1979 roku miało charakter jakościowy i objęło 363 psychiatrów i psychologów. Jego wynik pokazał, że w tym okresie istniało wiele pytań na temat tego, w jaki sposób należy praktykować psychoterapię, jak również wątpliwości co do samej zasadności jej stosowania. Co ciekawe, już w tym okresie większość respondentów skłaniała się do orientacji eklektycznej [25]. W tym samym roku Sekcja Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego podjęła próbę zbadania rozpowszechnienia uprawiania psychoterapii w Polsce, rozsyłając ankietę do 617 ośrodków lecznictwa psychiatrycznego [30]. Wyniki badania informują, że 57 pracowników tych ośrodków deklarowało, że stosuje psychoterapię indywidualną lub grupową; większość miała jednak problem z opisaniem metod, którymi się posługuje. Rezultaty pokazały także, że dostępność psychoterapii w tamtym okresie była niewielka. W międzynarodowym badaniu Fichtera i Wichtena z 1980 roku [29], które objęło psychoterapeutów z 33 krajów, Polska uzyskała najniższy współczynnik praktykujących psychoterapeutów na 100 tysięcy mieszkańców (0,46). Zgodnie z raportem autorów, w tym czasie w naszym kraju niemal nie istniała prywatna praktyka psychoterapeutyczna.

Kolejne badanie na temat stanu psychoterapii w Polsce przeprowadzono dopiero po kilkunastu latach. Czabała i Mroziak [28] na zlecenie Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej badali w roku 1995 powszechność stosowania psychoterapii w lecznictwie psychiatrycznym; wysłali kwestionariusze do 800 placówek, w których potencjalnie mogła być prowadzona psychoterapia. Autorzy szacowali wtedy liczbę istniejących w Polsce psychoterapeutów na 1000. Na podstawie otrzymanych odpowiedzi ze 168 placówek badacze doszli do wniosku, że psychoterapię stosuje się tylko w 30% placówek lecznictwa psychiatrycznego i jest nią objęty niewielki procent chorych. Z danych wynikało między innymi, że psychoterapię najczęściej stosowali psychologowie i psychiatrzy, ale przeznaczali na to niewiele czasu w swojej pracy. Okazało się także, że w większości placówek psychoterapeuci pracowali indywidualnie, bez oparcia w zespole terapeutycznym, oraz że tylko 13% korzystało z superwizji. Według autorów uzyskane dane wskazywały na niski poziom organizacji oddziaływań psychoterapeutycznych. Najpopularniejszą orientacją okazała się psychoterapia poznawczo-behawioralna, w drugiej kolejności psychodynamiczna.

Najświeższe badanie przeprowadzono w latach 2000 i 2001 przez Czabałę i Brykczyńską [26, 27]. Objęło ono tylko 24 psychoterapeutów. Stanowiło część większego projektu „Psychotherapy in Europe”, w którym uczestniczyło 181 psychoterapeutów z 7 krajów, zatrudnionych w publicznej ochronie zdrowia. Stwierdzono, że polscy terapeuci stosują najczęściej orientację psychodynamiczną i poznawczo-behawioralną. Większość z nich (96%) deklarowała dopasowywanie orientacji teoretycznej stosowanych metod psychoterapii do potrzeb pacjentów i posiadała wykształcenie akademickie oraz miała za sobą szkolenie podyplomowe z psychoterapii. W badaniu tym okazało się, że psychoterapią zajmuje się więcej psychiatrów niż psychologów. W porównaniu z innymi krajami polscy psychoterapeuci mieli najkrótsze szkolenie (2,8 roku w porównaniu ze średnią 5,1 roku w innych krajach). W mniejszym stopniu korzystali też z superwizji (3,1 roku – w porównaniu z 6,5 roku w innych krajach).

Powyższy przegląd danych empirycznych informuje, że stan wiedzy na temat psychoterapii w Polsce jest niewielki – dostępne dane nie są aktualne i pochodzą z badań wśród małych liczebnie prób. Wskazane wydaje się uzupełnienie tej luki, tym bardziej że w wielu krajach prowadzone były badania mające na celu określenie, kim są psychoterapeuci i czym charakteryzuje się ich praktyka. Badania polskich psychoterapeutów pozwolą porównać, w jakim stopniu ich praktyka różni się od tej obserwowanej w innych krajach. Badania obejmujące inne kraje prowadzone były między innymi wśród psychoterapeutów amerykańskich (n = 1256–2607 [31–33], n = 727 [34]), brytyjskich (n = 4126 [35, 36],

n = 1331 [36]), australijskich (n = 216 [37]), argentyńskich (n = 525 [38]) i chińskich (n = 1232 [39]).

Istnieją także badania, które ograniczały się do wybranych grup zawodowych – psychologów amerykańskich (n = 1389 [40], n = 538 [41], n = 654 [42], n = 1304 [43]), psychologów kanadyjskich (n = 263 [44]), psychiatrów fińskich (n = 885 [45]), psychologów i psychiatrów norweskich i niemieckich (n = 2538 [46]).

Największy międzynarodowy projekt badawczy dotyczący pracy psychoterapeutów realizowany przez Society for Psychotherapy Research – Collaborative Research Network (CRN) objął łącznie ponad 4000 psychoterapeutów między innymi z: Niemiec (n = 1059), Szwajcarii (n = 225), Norwegii (n = 1504), Hiszpanii (n = 179), Wielkiej Brytanii (n = 1107), Irlandii (n = 190), Stanów Zjednoczonych (n = 1055), Kanady (n = 268), Australii (n = 1004), Nowej Zelandii (n = 331), Korei Południowej (n = 538), Indii (n = 250) [46–55]. W tym międzynarodowym projekcie używano tego samego bardzo rozległego narzędzia (392-pozycyjny kwestionariusz). Niestety, w badaniu tym uczestniczył wyłącznie jeden psychoterapeuta z Polski (D. Orlinsky, komunikacja osobista, 4 kwietnia 2015 roku).

Podsumowując, określenie, przez kogo i w jaki sposób prowadzona jest w Polsce psychoterapia, stanowi ważne zadanie z co najmniej 4 powodów:

1) brak jest prawnej regulacji uprawiania psychoterapii i standardów szkolenia, co implikuje względną wolność w zakresie praktyki psychoterapeutycznej w Polsce;

2) w sferze publicznej pojawiają się głosy w dyskusjach w środowiskach naukowców, praktyków czy dziennikarzy dotyczące szkodliwych praktyk psychoterapeutów (np. prowadzenie psychoterapii bez należytego przygotowania, stosowania niesprawdzonych metod psychoterapii);

3) istnieje potrzeba ukazania praktyki psychoterapii w Polsce na tle innych krajów;

4) brakuje aktualnych danych empirycznych ukazujących obraz psychoterapii w Polsce.

Z powodu wymienionych czynników autorzy niniejszego artykułu przeprowadzili badanie osób prowadzących psychoterapię w Polsce. Zostało ono przedstawione w drugiej części niniejszej pracy.

Piśmiennictwo: