Historia medycyny • Historia medicinae

Wybrane wydarzenia w historii medycyny, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień związanych z rakiem

Część 6

Od Davida von Hansemanna (1858–1920) do Sidneya Russa (1879–1963)

Richard F. Mould1

Podziękowania zamieszczono na końcu niniejszej, ostatniej części cyklu.

Kalendarium

■ 1890 David Paul von Hansemann (1858–1920) był niemieckim patologiem. To on wprowadził do użycia terminy ‘anaplazja’ i ‘dedyferencjacja’. W roku 1890 sformułował teorię patogenezy raka: tworzenie się nowotworu rozpoczyna się od zmiany materiału dziedzicznego normalnej komórki w miejscu, gdzie zaczyna się proces powstawania raka [1, 2].

■ 1890 Themistocles Gluck (1853–1942) był niemieckim lekarzem i chirurgiem, synem lekarza z Krakowa o polsko-rumuńskich korzeniach — Teofila Glucka. W 1890 roku wprowadził jako pierwszy użycie endoprotezy z kości słoniowej. Przyczynił się również do rozwoju techniki operacyjnej — laryngektomii [3].

■ 1891 Joaquin Albarrán (1860–1912), mikrobiolog, histopatolog i wybitny urolog, urodził się na Kubie. W wieku 9 lat został adoptowany przez hiszpańskiego chirurga, studiował medycynę w Hawanie, Barcelonie i Madrycie, a karierę naukową robił w Paryżu. W roku 1891 opublikował traktat na temat guzów pęcherza. Jako pierwszy lekarz we Francji przeprowadził przezkroczową prostatektomię. W roku 1896 napisał pracę na temat pierwszej planowanej nefrostomii. Był laureatem prestiżowych nagród, a w 1912 znalazł się w gronie kandydatów do Nagrody Nobla [4–6].

■ 1892 William Osler (1849–1919) był kanadyjskim lekarzem, w roku 1889 należał do tzw. „Wielkiej Czwórki” profesorów założycieli Johns Hopkins Hospital University School of Medicine (patrz poprzedni artykuł w tym cyklu). Opuścił Stany Zjednoczone w roku 1905, gdy otrzymał niezwykle cenione stanowisko Regius Professor of Medicine na Uniwersytecie Oksfordzkim. Opublikował słynny podręcznik Principles and Practice of Medicine, który w roku 1947 miał już 16 wydań. Osler opisał jeden z pierwszych przypadków promienicy, zakończone powodzeniem leczenie choroby Addisona, prowadził również badania nad rakiem żołądka [7–10].

■ 1892 Dmitri Ivanovsky (1864–1920), rosyjski botanik, w roku 1892 był jednym z odkrywców przesączalnej natury wirusów. W roku 1887 na Ukrainie oraz na terenach historycznej Besarabii prowadził badania nad chorobą niszczącą uprawy tytoniu. Następnie w roku 1890 badał podobną chorobę roślin tytoniu na Krymie. W wyniku licznych obserwacji odkrył, że obydwie choroby były wywołane przez bardzo mały nośnik infekcji, zdolny do przenikania przez filtr porcelanowy, czego bakteria nie byłaby w stanie zrobić. W roku 1898 holenderski mikrobiolog i botanik Martinus Beijerinck (1851–1931) powtórzył badania Ivanovskiego i stwierdził, że przefiltrowany roztwór zawiera nową formę zakaźnego nośnika, który nazwał terminem „wirus” [11–13].

■ 1893 John Bland-Sutton (1855–1936) był angielskim anatomem i chirurgiem, który w roku 1893 napisał traktat pt. Tumours Innocent and Malignant. Traktat ten do roku 1922 doczekał się siedmiu wydań [14, 15].

■ 1893 Hans Kundrat (1845–1893), austriacki patolog, w roku 1893 opublikował szczegółowy opis mięsaka limfatycznego, odróżniając go od innych chorób, takich jak pseudoleukemia czy niektóre formy choroby Hodgkina [16].

■ 1895 Wilhelm Conrad Röntgen (1845–1923), niemiecki fizyk, profesor z Würzburga, odkrył promienie X, za co w roku 1901 otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki [17–21].

■ 1895 Ludwig Rehn (1849–1930) był niemieckim chirurgiem, który opublikował pierwsze doniesienie na temat raka powstającego w związku z wykonywaną pracą (occupational cancer) — raka pęcherza wywołanego przez anilinę. Rehn opisał dwa przypadki brodawczaka i jeden — nowotworu złośliwego pęcherza, które wystąpiły u 45 mężczyzn zatrudnionych przy pozyskiwaniu syntetycznego barwnika fuksyny. Zebrane przez niego dowody świadczyły, że raka pęcherza wywołują aminy aromatyczne [22–26].

■ 1896 Antoine-Henri Becquerel (1852–1908) odkrył zjawisko promieniotwórczości [27–31].

■ 1896 George Thomas Beatson (1848–1933) był brytyjskim lekarzem i chirurgiem, który rozwinął nową metodę leczenia raka piersi poprzez obustronne usunięcie jajników (bilateral oopherectomy). Opublikował na ten temat pracę w roku 1896. Powszechnie uważa się go za ojca hormonalnego leczenia raka piersi, od kiedy jako pierwszy opisał remisję raka piersi z przerzutami po obustronnym usunięciu jajników [32–35].

■ 1897 Paul Ehrlich (1854–1915) był niemieckim bakteriologiem, pionierem w dziedzinach hematologii, histologii i chemioterapii. Prowadził badania nad odpornością organizmu. Był także prekursorem techniki barwienia bakterii metodą Grama. Metody te umożliwiły odróżnianie różnych typów komórek krwi, co otworzyło drogę diagnostyce szeregu chorób krwi. W roku 1910 jego laboratorium opracowało preparat salvarsan, pierwszy skuteczny środek do leczenia kiły. W roku 1908 Ehrlich otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i/lub medycyny. Jeśli chodzi o dziedzinę onkologii, sam cesarz Wilhelm II osobiście poprosił Ehrlicha, aby wszystkie swe siły poświęcił badaniom nad rakiem. To z kolei doprowadziło do założenia Departamentu Badań nad Rakiem, połączonego z Instytutem Terapii Eksperymentalnej [36, 37].

■ 1897 Joseph John Thomson (1856–1940), fizyk z Cambridge University i dyrektor Cavendish Laboratory, odkrył elektron. Początkowo nazwał go corpuscle, a właściwą nazwę elektron otrzymał około roku 1914. Natomiast w roku 1891 George Johnstone Stoney (1826–1911) jako pierwszy posłużył się nazwą electron dla określenia jednostki ładunku jonu wodoru. Thomson ogłosił swoje odkrycie w Royal Institution podczas publicznego odczytu pod tytułem Promienie katodowe w dniu 30 kwietnia 1897 roku [38–40].

■ 1898 Maria Skłodowska-Curie (1867–1934) oraz Piotr Curie (1859–1906) odkrywają rad i polon [41–45].

■ 1898 Szarlatańskie metody leczenia raka. Leczenie raka opierało się na technikach chirurgicznych aż do wprowadzenia do terapii promieni X oraz radu — po ich odkryciu w latach 1895 i 1898. Jednakże dopiero w pierwszej dekadzie XX wieku — i to nie od samego początku — promienie X i rad zaczęto stosować w leczeniu na szeroką skalę. W literaturze możemy natrafić na wiele historii o rzekomych cudownych lekarstwach i skutecznych sposobach leczenia raka. Spośród nich przytoczyć można choćby opis amerykańskiego sprzedawcy oleju z węża, ujęty w sprawozdaniu na temat szarlatanerii, zamieszczonym w roku 1911 w British Medical Journal — piśmie wydawanym przez ówczesnego dyrektora Imperial Cancer Research Found, Ernesta Bashforda (1873–1923) [46]. Niejednokrotnie zwracano uwagę na niebezpieczeństwa, jakie niosą tego typu roszczenia, chociażby w traktacie z roku 1906 [47], pod tytułem The Control of a Scourge: How Cancer is Curable, autorstwa jednego z członków Royal College of Surgeons, który prowadził praktykę w Royal Portsmouth Hospital. Praca ta obejmowała rozważania na temat warunków, jakie muszą być spełnione, aby można było wyleczyć raka, obserwacje na temat pierwszych objawów oraz możliwości zapobiegania chorobie. Autor wspomniał też o „poważnym niebezpieczeństwie, jakie niosą za sobą rzekome lekarstwa na raka”. Ponadto kwestia reklamowania leczenia i środków na raka była przedmiotem badań Brytyjskiej Izby Gmin, gdzie powołano Select Committee on Patent Medicines. Komitet sporządził raport i opublikował go w roku 1914. Zawarto w nim między innymi następujące zalecenie: „należy zakazać reklamowania i sprzedaży (z wyjątkiem sprzedaży na zalecenie lekarza) leków mających rzekomo uzdrawiać z następujących chorób: rak, suchoty, głuchota, cukrzyca i epilepsja” [48–56].

■ 1898 Ernst Wertheim (1864–1920) był austriackim ginekologiem, powszechnie znanym dzięki opracowaniu techniki radykalnej brzusznej histerektomii z powodu raka szyjki macicy. W pierwszych latach XX wieku była to częsta metoda leczenia z wyboru w I stadium raka macicy, zanim radioterapia stała się powszechnie akceptowaną, alternatywną metodą leczenia. Wertheim po raz pierwszy przeprowadził histerektomię tą metodą w roku 1898. Operacja obejmowała usunięcie macicy, przymacicza, tkanek otaczających górną ścianę pochwy i węzłów chłonnych miednicy [57–63].

■ 1898 Johannes Fibiger (1867–1928) był duńskim naukowcem, lekarzem i patologiem. Jedno z przeprowadzonych przez niego w roku 1898 doświadczeń uważa się za pierwsze kontrolowane badanie kliniczne (controlled clinical trial). W roku 1926 został laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i/lub medycyny za opublikowaną w roku 1913 pracę, w której stwierdzał, że rak u szczurów laboratoryjnych może być wywoływany przez robaki pasożytniczych nicieni, żyjące w niektórych karaluchach zjadanych przez szczury. Jednakże później teoria ta została zdyskredytowana. Główną przyczyną występowania guzów był niedobór witaminy A, natomiast pasożyty jedynie wywoływały podrażnienie tkanek, a niszczone komórki stawały się złośliwe [64–67].

■ 1898 Carl Sternberg (1872–1935) był austriackim patologiem, który opisał obraz kliniczny limfogranulomatozy (choroby Hodgkina). Sternberg miał szerokie zainteresowania. Zajmował się m.in. hematologią, chorobami zakaźnymi i badaniami nad rakiem [68].

■ 1899 Tage Sjögren (1859–1939) w czerwcu 1899 roku oraz Tor Stenbeck (1864–1914) w lipcu tego samego roku, niezależnie od siebie, z powodzeniem leczyli pacjentów chorych na raka podstawnokomórkowego. Obaj pracowali jako interniści w Sztokholmie, a ich dokonania były pierwszymi potwierdzonymi przypadkami wyleczenia raka — raka podstawnokomórkowego — za pomocą promieni X. Złożyli sprawozdanie przed Szwedzkim Towarzystwem Medycznym 19 grudnia 1899 roku. Elis Berven (1885–1966) przywołał oba przypadki w roku 1961, podczas Meeting of the Radiological Society of North America [44, 69, 70].

■ 1899 Max Wilms (1867–1918) był niemieckim patologiem i chirurgiem. Prowadził rozległe badania nad guzami nerek i opublikował swoje odkrycia w monografii w roku 1899. Od jego nazwiska pochodzi alternatywna nazwa nephroblastoma, złośliwego nowotworu nerki, zwanego właśnie guzem Wilmsa [71, 72].

■ 1899 James Ewing (1866–1943) był amerykańskim patologiem i onkologiem doświadczalnym, który w roku 1899 został pierwszym profesorem patologii na Cornell University w Nowym Jorku. Zdobył międzynarodową sławę dzięki odkryciu nowego rodzaju złośliwego guza kości (1920), znanego później jako mięsak Ewinga. Brał udział w zakładaniu American Association for Cancer Research (1907) oraz American Society for the Control of Cancer (1913), znanym obecnie pod nazwą American Cancer Society. Ewingowi zawdzięczamy też stworzenie w roku 1931 roku Memorial Sloan-Kettering Cancer Center w Nowym Jorku [73–81].

■ 1900 W ostatnich latach XIX wieku powstały liczne plany założenia pierwszych towarzystw, organizacji i instytucji poświęconych badaniom i walce z rakiem. W pierwszych latach XX wieku idee te weszły w życie, a pełne urzeczywistnienie dokonało się w następnych dekadach. Ponadto powstały projekty zorganizowania konferencji na temat raka. Szczególnie ważne przykłady takich inicjatyw od roku 1900 do 1948 obejmują Centralny Komitet do Badań nad Rakiem w Niemczech (1900); Imperial Cancer Research Fund (ICRF) w Wielkiej Brytanii (1902); Międzynarodowe Kongresy nt. Raka (International Cancer Congresses) w Heidelbergu (1906), Paryżu (1910) i Brukseli (1913); Francuskie Stowarzyszenie do Badań nad Rakiem (1906); the American Society for the Control of Cancer (1913) (w roku 1944 zmieniono nazwę na American Cancer Society); Francuska Liga Przeciwrakowa w Paryżu (1918); Medical Research Council w Wielkiej Brytanii (1919); Ministerstwo Zdrowia w Wielkiej Brytanii (1919); British Empire Cancer Campaign (1923); National Cancer Institute w Stanach Zjednoczonych (1937); British National Health Service (1948) czy powołana do życia w Wielkiej Brytanii organizacja charytatywna Marie Curie Cancer Relief Fund, mająca na celu wspieranie opieki domowej nad nieuleczalnie chorymi (1948).

■ 1900 Karl Landsteiner (1868–1943) był austriackim biologiem i lekarzem, który w roku 1900 dokonał rozróżnienia grup krwi i rozwinął nowoczesną wiedzę na temat grup krwi, sprawiając tym samym, że transfuzje stały się znacznie bardziej bezpieczne. Landsteiner wraz z Constantinem Levaditi (1874–1953) oraz Erwinem Popperem (1879–1955) odkryli także w roku 1909 wirusa polio. Później razem z Alexandrem Wienerem (1907–1976) w 1937 roku Landsteiner odkrył czynnik Rh. W roku 1930 Landsteiner został laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i/lub medycyny [82, 83].

■ 1902 Maximilian Borst (1869–1946), niemiecki lekarz, zyskał sławę jako badacz anatomii tkanek (cellular anatomist). Specjalizował się w nowotworach i jako pierwszy dokonał klasyfikacji zmian według ich histogenezy. Podjął też próbę opisu historii naturalnej zmian chorobowych według ich obrazu patologicznego. W roku 1902 opublikował podręcznik na temat patologii guzów [84, 85].

■ 1903 Carl Olaf Jensen (1864–1934) opublikował klasyczną rozprawę na temat przeszczepiania raka u myszy [86].

■ 1903 Edmund Krompecher (1870–1926) w roku 1903 wydał pracę na temat histogenezy raka podstawnokomórkowego [87].

■ 1903 Martin Benno Schmidt (1863–1949) w roku 1903 opublikował rozprawę na temat mechanizmów przerzutowania nowotworowego [88].

■ 1906 William Sampson Handley (1872–1962) w roku 1906 napisał pracę na temat raka piersi [89].

■ 1906 Maurice Chevassu (1877–1957) w 1906 roku opublikował pracę na temat guzów jąder [90].

■ 1907 Ernest Edward Tyzzer (1875–1965) podjął pierwsze znaczące badania na temat dziedziczenia raka u myszy [91].

■ 1907 Jacob Wolff (ur. 1861) sporządził znaczącą bibliografię dla badaczy zajmujących się nowotworami. Jego praca zawierała przegląd wszystkich dostępnych informacji na temat raka. Praca nad czterema tomami zajęła mu ponad 27 lat. Całość została powtórnie wydana w roku 1989 [92, 93].

■ 1908 André Victor Cornil (1837–1908) w roku 1908 opublikował pracę na temat patologii guzów piersi [94].

■ 1908 William Roger Williams, angielski chirurg pracujący w Bristolu, w roku 1908 wydał pracę na temat historii naturalnej raka [95].

■ 1910 Alexis Carrel (1873–1944) oraz Montrose Thomas Burrows (1884–1947) opublikowali w roku 1910 pierwsze doniesienie na temat wzrostu guza w hodowli tkankowej [96].

■ 1911 Peyton Rous (1879–1970) był amerykańskim patologiem, który brał udział w odkryciu rakotwórczej roli niektórych wirusów karcynogennych. W roku 1911 wykazał, że mięsaki u kur mogą być przenoszone na inne kury poprzez ekspozycję zdrowych ptaków na filtrat bezkomórkowy (wirus mięsaka Rousa: retrowirus). W roku 1966 otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i/lub medycyny [97–99].

■ 1912 William Henry Bragg (1862–1942) był angielskim fizykiem, profesorem uniwersytetu w Adelaide od 1886 roku. W roku 1909 opuścił Australię i został profesorem fizyki na uniwersytecie w Leeds. W 1915 został laureatem Nagrody Nobla wraz ze swoim synem Williamem Lawrencem. W 1912 dokonał odkrycia, że specyficzna jonizacja lub liczba jonów wytwarzanych przez cząsteczki alfa jest największa w momencie spowolnienia pod koniec toru. Ten fenomen nazwano szczytem Bragga; obecnie, kiedy stosowana jest terapia fotonowa, zjawisko to zaczęło ponownie budzić duże zainteresowanie. Najstarszy syn Williama Henry’ego — William Lawrence Bragg (1890–1970) wyprowadził równanie znane jako “prawo Bragga” [100–102].

■ 1913 Samuel Hopkins Adams (1871–1958) był dziennikarzem New York Sun, który jako pierwszy opublikował w prasie kobiecej artykuł zwracający uwagę na objawy mogące nasuwać podejrzenie wczesnego raka. Jako przykład podawał długo niegojące się owrzodzenie skóry, pisząc: „Przy stwierdzeniu jakichkolwiek podejrzanych objawów udaj się do dobrego lekarza i domagaj się wyjaśnień. Pamiętaj, że ryzykujesz nie poddaniem się zabiegowi chirurgicznemu, a jego unikaniem” [103].

■ 1913 William Coolidge (1873–1975), pracownik General Electric Company wynalazł w 1913 roku nowy typ rurki dla promieni X (hot cathode), znanej później jako rurka Coolidga. Tym samym wcześniejszy typ rurki — gazowy — stał się anachronizmem. Było to możliwe dzięki odkryciu w 1902 roku emisji termojonowej przez Owena Richardsona (1879–1959). Pozwoliło to Coolidge’owi uzyskać źródło elektronów poprzez żarzenie katody (the hot cathode), która mogła osiągać temperaturę 2300oC. Nowością w tamtym czasie było to, że ciśnienie gazu było niezwykle niskie przy niezwykle niskiej wartości próżni — jak podawano: 20–100 razy niższej niż w przypadku rurek gazowych. Dopóki katoda nie była podgrzana, nie było promieni X. Nie było też potrzeby używania dodatkowej anody, jak w przypadku rurek gazowych. W komercyjnie produkowanych egzemplarzach wskaźnik wynosił 140 kVp [104, 105].

■ 1913 Frederick Soddy (1877–1956) przedstawił w 1913 roku swoją koncepcję izotopów. „Ta sama algebraiczna suma pozytywnych i negatywnych wyładowań jądra, kiedy arytmetyczna suma jest inna, daje to, co nazywam izotopem lub cząsteczką izotopową, ponieważ zajmują to samo miejsce na tablicy okresowej. Są identyczne w sensie chemicznym i mają stosunkowo niewiele właściwości fizycznych, które bezpośrednio zależą od masy atomowej, podobnie — są identyczne w sensie fizycznym. Zmiany jednostki tego ładunku jądrowego, określone algebraicznie, dają kolejne miejsca na tablicy okresowej”. Innymi słowy — określone elementy istnieją w dwóch lub więcej formach, które mają różny ciężar atomowy, ale które są nie do odróżnienia pod względem chemicznym [106–108].

■ 1913 Franz Torek (1861–1938) urodził się we Wrocławiu (wówczas niemieckim Breslau) i wyemigrował do Stanów Zjednoczonych w 1872 roku. Pracował jako chirurg w German Hospital w Nowym Jorku i w 1913 roku wykonał pierwszą subtotalną resekcję przełyku z powodu raka. Pacjent pozostał bez objawów choroby aż do śmierci w 1922 roku [109, 110].

■ 1915 Katsusaburo Yamagiwa (1863–1930) i Koichi Ichikawa (1888–1948) wywoływali raka uszu u królików, smarując je chemicznym karcynogenem — smołą pogazową. Rola karcynogenów chemicznych i prawdopodobne mechanizmy karcynogenezy były przedmiotem dalszych badań w latach 1950–1960. James Miller (1915–2000) i Elizabeth Miller (1920–1987) wykazali, że wiele karcynogenów chemicznych to w istocie prokarcynogeny, zdolne do wywołania raka tylko w przypadku dalszego metabolizmu. Uważano, że prawdopodobnie uszkadzają DNA, wytwarzając zaburzenia kodu genetycznego powodujące raka [111].

■ 1915 Sidney Russ (1879–1963) profesor fizyki w Middlesex Hospital Medical School, London University i jego kolega, radioterapeuta Hector Alfred Colwell (1875–) przeanalizowali w 1915 roku kwestię czasu frakcjonowania dawki. Ich kierunek badań kontynuował Claudius Regaud (1870–1940) w 1922. Natomiast dopiero w roku 1944 Magnus Strandqvist (1904–1978) stworzył krzywe izoefektu, wiążące całkowitą dawkę z ogólnym czasem leczenia, w odniesieniu do reakcji skóry i reakcji dawki na guz. Jednym z naprawdę pierwszych i dziś nieco zapomnianych pionierów radiobiologii był nowojorski chirurg Robert Abbé (1851–1928). W 1904 roku wykonał doświadczenia na własnej skórze, eksponując ją na różne dawki radu i korelując to ze stopniem wywołanego rumienia i martwicy [112–119].

Posłowie

Wiek XX i już XXI obejmują tak wiele doniosłych odkryć i wydarzeń związanych z rozwojem wiedzy na temat raka i postępami w leczeniu, że zapewne są bogatsze od wszystkich wcześniejszych stuleci razem wziętych. Wydarzeń tych było tak wiele, że aby oddać sprawiedliwość osiągnięciom w badaniach i przedsięwzięciach klinicznych oraz ich autorom, należałoby nie tylko napisać jeszcze wiele kolejnych części tego cyklu, ale prawdopodobnie osobną monografię. Współczesne piśmiennictwo jest — rzecz jasna — o wiele łatwiej dostępne niż przytaczane w tym cyklu artykułów źródła z wcześniejszych wieków. Źródła te istnieją w nielicznych, często wręcz unikatowych egzemplarzach w wybranych specjalistycznych bibliotekach i muzeach światowych i są zupełnie niedostępne w archiwach polskich. Mając to na uwadze, na zakończenie niniejszego cyklu, przytaczam wykaz wydarzeń przygotowany przez National Cancer Institute (USA) w publikacji z roku 1998, pod tytułem Closing in on Cancer [120]. Są one podzielone według podsumowujących haseł — tytułów nadanych przez NCI (w ich publikacji znalazły się też krótkie notki oraz ilustracje). Przywołane zestawienie uzupełniłem o daty życia pojawiających się w nim postaci — lekarzy, chirurgów i naukowców, których zabrakło w publikacji NCI, podobnie jak bibliografii.

■ Rozwój fizjologii i biochemii

1895 Wilhelm Röntgen (1845–1923) odkrywa promienie X.

1896 Antoine-Henri Becquerel (1852–1908) odkrywa zjawisko promieniotwórczości.

1898 Maria Skłodowska (1867–1934) i Piotr Curie (1859–1906) odkrywają rad.

1901 Karl Landsteiner (1868–1943) odkrywa grupy krwi, dzięki czemu transfuzje krwi stają się bezpieczniejsze.

1910 Paul Ehrlich (1854–1915) wprowadza salwarsan — lek na kiłę.

1912 Peyton Rous (1879–1970) odkrywa wirusa, który powoduje raka u kurczaków.

1912 W warunkach laboratoryjnych hoduje się komórki rakowe — pierwsza długotrwała hodowla tkankowa.

1915 Smoła węglowa wywołuje raka u królików w badaniach doświadczalnych nad karcynogenezą.

1921 Frederick Banting (1891–1941) i Charles Best (1899–1978) dokonują odkrycia insuliny — leku ratującego życie chorych na cukrzycę.

1922 US Public Health Service powołuje Office of Cancer Investigation na Uniwersytecie Harvarda.

1928 George Papanicolaou (1883–1962) jako pierwszy stosuje cytologię — badanie wymazu komórek pochwowych na obecność raka.

1929 Alexander Fleming (1881–1955) odkrywa antybakteryjne działanie penicyliny.

■ Założenie National Cancer Institute

1930 W Stanach Zjednoczonych powstaje National Institute of Health.

1937 The National Cancer Institute Act powołuje do życia NCI.

1940 NCI wydaje pierwszy numer swojego czasopisma: Journal of the National Cancer Institute.

1941 Charles Huggins (1901–1997) wykorzystuje syntetyczny hormon do leczenia raka prostaty.

1943 Wprowadzono do powszechnego stosowania badanie cytologiczne.

1944 Oswald Avery (1877–1955), Colin MacLeod (1909–1972) oraz Maclyn McCarty (1911–) odkrywają DNA jako podstawowe ogniwo materiału transmitującego dziedziczność.

1947 Sydney Farber (1903–1973) odkrywa, że pochodna kwasu foliowego hamuje ostrą białaczkę.

1948 George Hitchings (1905–1998) syntetyzuje 6-merkaptopurynę do leczenia białaczki u dzieci.

1950 Ernst Wynder (1923–1999) oraz Evarts Graham (1883–1957) publikują na temat związku między paleniem tytoniu a zachorowaniem na raka.

■ Rozwój biologii molekularnej

1952 Kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA) zostaje odkryty jako materiał genetyczny u niektórych wirusów.

1953 James Watson (1928–) i Francis Crick (1916–2004) odkrywają strukturę DNA.

1953 Jonas Salk (1914–1995) udoskonala szczepionkę zapobiegającą polio.

1955 Rozpoczyna się The USA National Chemotherapy Program.

1955 Roy Hertz (1909–2002) oraz Min Chiu Li osiągają całkowite wyleczenie guza litego.

1956 Austin Bradford Hill (1897–1991) i Richard Doll (1912–2005) piszą o związku między rakiem a paleniem papierosów.

1957 Alick Isaacs (1921–1967) oraz Jean Lindemann (1924–?) dokonują odkrycia interferonu, skutecznego w walce z wirusami.

1957 Charles Heidelberger (1920–1983) wprowadza 5-fluorouracyl, nowy lek stosowany w leczeniu chorych na raka.

1960 Anomalia chromosomu zostaje powiązana z zachorowaniem na białaczkę.

1961 Marshall Nirenberg (1927–2010) wraz z zespołem udowadnia, że potrójny kod kieruje działaniem DNA.

1962 The Royal College of Physicians wydaje raport “Palenie a Występowanie Raka”.

1964 US Surgeon-General wydaje przełomowy raport: „Palenie a Zdrowie”.

1964 Po raz pierwszy powiązano obecność wirusa (wirus Epsteina-Barr) z zachorowaniem na raka u człowieka.

1966 NCI standaryzuje testowanie substancji chemicznych wywołujących raka.

1969 Robert Huebner (1914–1998) i George Todaro (1937–) przedstawiają hipotezę nt. onkogenezy.

1970 Howard Temin (1934–1994) oraz David Baltimore (1938–) odkrywają enzym odwrotnej transkrypcji.

1970 Enzymy restrykcyjne i odwrotnej transkryptazy stanowią klucz do inżynierii genetycznej.

1970 Podpisano The US National Cancer Act, rozpoczynając tym samym National Cancer Program.

■ Inżynieria genetyczna i inne współczesne technologie

1972 Paul Berg (ur. 1926) wraz z zespołem określa techniki rekombinacji DNA.

1973 Stanley Cohen i zespół ze Stanford oraz badacze z Uniwersytetu California z powodzeniem rekombinują DNA.

1975 George Kohler (1946–1995) i Cesar Millstein (1927–2002) rozwijają technologię tworzenia hybrydoma.

1976 Założono korporację Genentech, pierwsze przedsiębiorstwo wykorzystujące rekombinowanie DNA.

1977 Allan Maxam (ur. 1942) i Walter Gilbert (ur. 1932) rozwijają metodę sekwencjonowania DNA.

1977 John Baxter (1940–2011) wyodrębnia gen kodujący ludzki hormon wzrostu.

1980 Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych orzeka, że organizmy mogą być opatentowywane.

1980 Robert Gallo (ur. 1937) wraz z współpracownikami odkrywa pierwszy onkogenny wirus RNA RNA cancer virus.

1980 NCI upoważnia National Research Council do przeanalizowania danych na temat relacji między dietą a zachorowaniem na raka.

1981 Pierwsza próba kliniczna zastosowania interferonu jako leku na raka.

1981 Stwierdzono, że RNA może zachowywać się jak enzym.

1981 Przełomowa publikacja łączy umieralność na raka z dietą.

■ Nowe metody badania raka

1982 Rekombinowana insulina jest pierwszym genetycznie zaprojektowanym lekiem, który zyskuje aprobatę FDA.

1982 Zidentyfikowanie onkogenów w nowotworach u ludzi.

1982 Inżynieria stwarza zwierzęta transgeniczne.

1983 Technika PCR rewolucjonizuje badania nad DNA (PCR to technika, która umożliwia pobranie fragmentu DNA i zrobienie bilionów kopi w ciągu kilku godzin).

1983 Zidentyfikowano pierwszy gen supresorowy.

1984 Zwierzęta transgeniczne powoływane do życia specjalnie na potrzeby badań nad rakiem.

1984 Wirus wywołujący AIDS zostaje zidentyfikowany, wyizolowany i sekwencjonowany.

1984 NCI wydaje wskazówki na temat żywienia.

1985 Rozpoczyna się testowanie leków przeciwko chorobie AIDS.

■ Związek między rakiem a chromosomem

1986 Alfa interferon zostaje pierwszym rekombinowanym białkiem zarejestrowanym w Stanach Zjednoczonych do leczenia raka.

1986 Ludzkie komórki odpornościowe wykorzystano do leczenia zaawansowanego raka.

1986 Gen supresorowy siatkówczaka zostaje wyizolowany i sklonowany.

1986 Skuteczne zastosowanie LAK (lymphokine activated killer) ludzkich komórek immunologicznych w leczeniu zaawansowanego raka.

1987 Zidentyfikowano gen odpowiedzialny za oporność wielolekową.

1987 Mario Capecchi (ur. 1937) opracował zamianę/usuwanie genu.

1987 Gen supresorowy zostaje powiązany z występowaniem raka okrężnicy.

1989 Pierwsze badania nad przeniesieniem ludzkiego genu.

1990 Pionierska terapia genowa nakierowana na obniżoną odporność.

1990 Powiązanie onkogenów z rokowaniem u chorych na raka.

1991 NIH rozpoczyna Human Genome Project.

1991 Terapia genowa wymierzona w raka.

1991 Karcynogeny powiązano z uszkodzeniem genu.

1992 Odwzorowano mapy dwóch ludzkich chromosomów.

■ Nowatorskie metody

1992 Rozszerzenie prób chemoprewencyjnych.

1992 Interleukina-2 zostaje zatwierdzona do leczenia zaawansowanego raka nerki.

■ Strategie przetrwania Survival Tactics

1993 Raport EPA demaskuje szkodliwość biernego palenia tytoniu.

1993 NIH rozpoczyna inicjatywę bionutrition.

1993 Gen odpowiadający za naprawę uszkodzonego DNA zostaje powiązany z predyspozycją zachorowania na raka.

1994 Zidentyfikowano gen BRCA1 i powiązano go z występowaniem raka piersi i jajników.

1995 NCI przyznał patent terapii genowej.

1995 Zidentyfikowano gen BRCA2 i powiązano go z rakiem piersi.

1996 NCI rozpoczął pierwszą próbę kliniczną dziecięcej szczepionki przeciwko AIDS.

1997 Laser umożliwia preparowanie pod mikroskopem.

Podziękowania

Koncepcja niniejszego projektu obejmującego zestawienie bibliograficzne powstała wiele lat temu przy okazji gromadzenia materiałów do moich kolejnych książek z serii Medical Anecdotes. Obejmowały one pozycje źródłowe oraz liczne ilustracje [121–123] i ukazały się nakładem Institute of Physics Publishing (obecnie Taylor & Francis) w latach 1984, 1989 i 1996. Część materiałów, które ukazały się wówczas, została napisana na nowo w skondensowanej formie na potrzeby tego cyklu. Od czasu do czasu powracałem do pracy nad niniejszym projektem, a potem znów lądował on w szufladzie, aby po jakimś czasie jeszcze raz wrócić na warsztat. Ani się obejrzałem, a okazało się, że zanim powstała ostateczna wersja, projekt dojrzewał przez 30 lat. W międzyczasie natrafiłem na kilka znaczących publikacji, które szczególnie zainspirowały mnie do pracy. Pierwszą był American Journal of Cancer pióra Cushmana Haagensena (1933), w której szczegółowo opisał on wystawę — prezentację dla Graduate Fortnight on Tumors w Academy of Medicine w Nowym Jorku, w październiku 1932 roku [124]. Następnie trafiłem na broszurę wydaną przez US National Cancer Institute w roku 1998, pod tytułem Closing in on Cancer [120]. W ostatnich latach ważnymi źródłami były szczególnie dwie pozycje: Oxford Handbook of the History of Medicine z roku 2011 [125] oraz nieco wcześniejsza (z roku 1993) Companion Encyclopedia of the History of Medicine [126].

Podczas tych wszystkich lat otrzymałem wiele pomocy w poszukiwaniu najwcześniejszych źródeł i materiałów zarówno ze strony bibliotek i muzeów, jak i znajomych i przyjaciół. Osoby i instytucje, którym chciałbym szczególnie podziękować, to: Jesse Aronowitz (USA), British Institute of Radiology (Londyn), Hiroshima University Institute for the History of Medicine (Japonia), Beate Kloske (Royal Society of Medicine), Joel Lubenau (USA), Khalda Mohammed (British Institute of Radiology), Roger Robison (USA), Royal College of Surgeons (Londyn), Royal Society of Medicine (Londyn), Siebold Memorial Museum, Nagasaki (Japonia), Adrian Thomas (Wielka Brytania), Twiggers Book Search (Wielka Brytania), Wellcome Institute for the History of Medicine (Londyn), The Mansell Collection (Londyn).

Richard F. Mould MSc, PhD

4, Town End Meadow

Cartmel

Grange-over-Sands

Cumbria LA11 6QG

United Kingdom

e-mail: manorroadsouthport@yahoo.co.uk

Piśmiennictwo

1. von Hansemann D. Die mikroskopische Diagnose der bösartigen Geschwűlste. Berlin: August Hirschwald, 1902.

2. Bignold LP, Coghlan BLD, Jersmann HPA. David Paul von Hansemann: Contributions to Oncology. Basel: Birhhäuser, 2007.

3. Gluck T. Kehlkopfchirurgie und Laryngoplastik. Therapie der Gegenwart 1899; 1: 169 & 202.

4. Albarrán J. Les Tumeurs de la Vessie. Paris: G Steinheil, 1891.

5. Albarrán J. Sur un série de quarante opérations pratiqués sur la rein. Revue Chirurgie 1896; 16: 882–4.

6. Albarrán J. Médecine Opératoire des Voies Urinaires. Paris: Masson et Cie, 1909.

7. Osler W. Principles and Practice of Medicine, I wydanie, New York: D Appleton, 1892.

8. Cushing H. The Life of Sir William Osler. Oxford: Clarendon Press, 1925.

9. Christian HA, (red.) Principles and Practice of Medicine, (autorstwa Sir Williama Oslera), XVI wydanie, New York: D Appleton-Century, 1947.

10. Bliss M. William Osler: a Life in Medicine. Oxford: Oxford University Press, 1999.

11. Iwanowski D. Űber die Mosaikkrankheit der Tabakspflanze. Bull Sci l’Académie Impériale des Sciences de Saint-Petersbourg. Nowa seria III. 1982 ; 35 : 67–70.

12. Iwanowski D. Űber die Mosaikkrankheit der Tabakspflanze. Zeitschrift fűr Pflanzenkrankheiten und Pflanzenschutz 1903; 13: 1–41.

13. Lustig A, Levine AJ. One hundred years of virology. J Virol 1992; 66: 4629–31.

14. Bland-Sutton J. Tumours Innocent and Malignant. London: Cassell, 1893.

15. Webb-Johnson AE. Eulogy: Sir John Bland-Sutton. Middlesex Hospital J 1937; 37: 4.

16. Kundrat H. Űber Lympho-sarkomatosis. Wiener klinische Wochenschrift 1893; 6: 211–3, 234–9.

17. Röntgen WC. Ueber eine neue Art von Strahlen (Vorlaűfige Mittheilung) Sitzungsberichte der Physikalishe-medizinischen Gesellschaft zu Wűrzburg 28 grudnia 1895; 9: 132–41. (wydane w języku angielskim przez Glassera w 1933 r. [przedruk przez: Mould RF. Br J Radiol 1995; 68: 1167–73 z dodaniem dziewięciu radiogramów autorstwa Röntgena przesłanych w styczniu 1896 to Sir Arthurowi Schusterowi, profesorowi fizyki w Manchester University, które nie były opublikowane w pracy Röntgena: Sitzungsberichte der Physikalishe-medizinischen Gesellschaft zu Wűrzburg 28 grudnia 1895).

18. Röntgen WC. Eine neue Art von Strahlen (II. Mittheilung) Sitzungsberichte der Physikalishe-medizinischen Gesellschaft zu Wűrzburg 9 marca 1896; 2: 11–7.

19. Röntgen WC. Weitere Beobachtungen űber die Eigensschaten der X-Strahlen. Sitzungsberichte der königlich preussichen Akademie der Wissenschaften zu Berlin Gesamtsitzung vom 13 Mai 1897 20 maja 1897; 26: 576–92. {Opublikowane w języku angiel;skim w lutym 1899 w: The Archives of the Roentgen Ray}.

20. Glasser O. Wilhelm Conrad Röntgen and the Early History of the Roentgen Rays. London: John Bale, Sons & Danielsson, 1933.

21. Mould RF. Röntgen and the discovery of X-rays. Br J Radiol 1995; 68: 1145–76.

22. Shimkin MB, Triolo VA. History of chemical carcinogenesis: some prospective remarks. Progress in Experimental Tumor Research 1969; 11: 1–13.

23. Rehn L. Blasengeschwűlste bei Fuchsin-Arbeitern. Archiv fűr klinische Chirurgie 1895; 50: 588.

24. Miller EC, Miller JA. Milestones in chemical carcinogenesis. Seminars in Oncology 1979; 6: 445–56.

25. Boylan E. The history and future chemical carcinogenesis. Br Med Bull 1980; 36: 5–10.

26. Dietrich H, Dietrich B. Ludwig Rehn (1849–1930): pioneering findings of the aetiology of bladder tumours. World J Urol 2001; 19: 151–3.

27. Becquerel H. Sur les radiations émises par phosphorescence Comptes rendus de l’Académie des sciences 24 February 1896; 122: 420–1.

28. Becquerel H. Sur les radiations invisibles émises par les corps phosphorescents. Comptes rendus de l’Académie des sciences, 2 marca 1896; 122: 501–3.

29. Becquerel H. Sur quelques propriétés nouvelles des radiations invisibles émises par divers corps phosphorescents. Comptes rendus de l’Académie des sciences, 9 marca 1896; 122: 559–64.

30. Becquerel H. Sur les radiations invisibles émises par les sels d’uranium. Comptes rendus de l’Académie des sciences, 23 marca 1896; 122: 689–94.

31. Mould RF. Antoine-Henri Becquerel 1852–1908. Nowotwory J Oncol 2008; 58: 258e–70e.

32. Beatson GT. On treatment of inoperable cases of carcinoma of the mamma: suggestions for a new method of treatment, with illustrative cases. Lancet 1896; 148: 162–5.

33. Paul J. Sir George Thomas Beatson and the Royal Beatson Memorial Hospital. Med History 1981; 25: 200–1.

34. Stockwell S. George Thomas Beatson (1848–1933). CA-A Cancer J for Clinicians 1983; 33: 105–21.

35. Edington GH. Obituary. Sir George Thomas Beatson. Br Med J 1933; 1: 344–5.

36. Dale HH, Himmelweit F, Marquardt M, (red.) The Collected Papers of Paul Ehrlich. Tom I. Histology, Biochemistry & Pathology. Tom II. Immunology & Cancer Research. Tom III. Chemotherapy. (zawiera angielskie tłumaczenia najważniejszych publikacji) Oxford: Pergamon Press, 1956–1961.

37. Parascandola J. The theoretical basis of Paul Ehrlich’s chemotherapy. J History Med & Allied Sciences 1981; 36: 19–43.

38. Thomson JJ. Cathode rays. Phil Mag October 1897; 44: 293–316.

39. Bulski W, Gwiazdowska B, Tolwinski J. The centenary of the discovery of the electron. Polish J Med Phys 1997; 3: 107–13.

40. Dahl P. Flash of the Cathode Rays. A History of JJ Thomson’s Electron. Bristol: Institute of Physics, 1997.

41. Curie P, Curie M. Sur une substance nouvelle radio-active contenue dans la pechblende. (O nowej substancji radioaktywnej znalezionej w blendzie uranowej). Comptes rendus de l’Académie des sciences 1898; 127: 175–8.

42. Curie P, Curie M, Bémont G. Sur une nouvelle substance fortement radio-active contenue dans la pechblende (O nowej substancji silnie radioaktywnej znalezionej w blendzie uranowej). Comptes rendus de l’Académie des sciences 1898; 127: 1215–8.

43. Mould RF. Pierre Curie 1859–1906. Nowotwory J Oncol 2006 ; 56: 147–55.

44. Mould RF. Radium History Mosaic. Nowotwory J Oncol Suppl 4. 2007; 57.

45. Mould RF. Polonium: 110th anniversary of its discovery. Nowotwory J Oncol 2008; 58: 193e–6e.

46. Childe CP. The Control of a Scourge: How Cancer is Curable. London: New Library of Medicine, 1906.

47. Bashford EF. Cancer, credulity and quackery. Br Medical Journal 1911; 1: 1221–30.

48. Fishbein M. History of cancer quackery. Perspectives in Biology & Medicine 1965; 8: 139–66.

49. Thomas G. Dr Issels, the Biography of a Doctor and His Revolutionary Cancer Treatment. London: Hodder & Stoughton, 1973.

50. Young JH. The Medical Messiahs: a Social History of Health Quackery in 20th century America. Princeton: Princeton University Press, 1966.

51. Janssen WF. Cancer quackery: past and present. FDA Consumer 1977; 11: 27–32.

52. Janssen WF. The cancer ‘Cures’: a challenge to rational therapeutics. Ann Chemistry 1978; 50: 197A–202A.

53. Janssen WF. Cancer quackery: the past in the present. Seminars in Oncology 1979; 6: 526–36.

54. Haneveld GD. Compression as a treatment of cancer {especially for breast cancer}: a historical survey. Archivum Chirurgicum Nederlandicum 1979; 3: 1–8.

55. Kardinal CG. Laetrile {an extract from apricot pits} in historical perspective. Missouri Med 1980; 77: 564–9.

56. Lerner IJ. The whys of cancer quackery. Cancer 1984; 53: 815–9.

57. Wertheim E. Radical abdominal operation elaborated by Wertheim in 1898. Arch Gynäkol 1900; 61: 217.

58. Wertheim E. The issue of the radical operation for uterine cancer. Arch Gynäkol 1900; 61: 627–68.

59. Wertheim E. The radical operation for uterine cancer. Arch Gynäkol 1902; 65: 1–29.

60. Wertheim E. Die erweiterte abdominal Operation bei Carcinoma colli Uteri (auf Grund von 500 Fällen). Berlin: Urban & Schwarzenberg, 1911.

61. Speert H. Obstetrical gynaecological eponyms: Ernst Wertheim and his operation for uterine cancer. Cancer 1956; 9: 859–65.

62. Thiery M. Ernst Wertheim (1864–1920) and the operation of Wertheim. Gynecol Surgery 2008; 5: 333–4.

63. Adi D, Tank PD. Ernst Wertheim’s radical approach to cervical cancer. J Obstet Gynecol India 2010; 60: 23–24.

64. Clemmesen J. Johannes Fibiger. Gongylonemia and vitamin A in carcinogenesis. Acta Pathologica Microbiologica Scandinavia 1978; 270: 1–13.

65. Stolley PD, Lasky T. Johannes Fibiger and his Nobel Prize for the hypothesis that a worm causes stomach cancer. Ann Int Med 1992; 116: 765–9.

66. Hrobjartsson A, Gotzsche PC, Gluud C. The controlled clinical trial turns 100 years: Fibiger’s trial of serum treatment of diphtheria. BMJ October 1998; 317: 1243–5.

67. Modlin IM, Kidd M, Hinoue T. Of Fibiger and fables: a cautionary tale of cockroaches and Helicobactor pylori. J Clin Gastroenterol 2001; 33: 177–9.

68. Sternberg C. Űber eine eigenartige unter dem Bilde der Pseudoleukämie verlaufende Tuberculose des lymphatisches Apparates. Zeitschrift fűr Heilkunde 1898; 19: 21.

69. Lennmalm F, ed. Förhandlingar vid Svenska Lakare-Sallskapets Sammenkomster ar 1899. Stockholm: Isaac Marcus, 1899.

70. Berven E. The development and organisation of therapeutic radiology in Sweden. Radiology 1962; 79: 829–41.

71. Wilms M. Die Mischgeschwűlste der Niere. Berlin: Athur Georgi, 1899.

72. Rohl L. Max Wilms (1867–1918). Investigations in Urology 1966; 4: 194–6.

73. Ewing J. Clinical Pathology of the Blood. Philadelphia: Lea Brothers, 1901.

74. Ewing J. Neoplastic Diseases: a Textbook on Tumors. Philadelphia: WB Saunders, 1919.

75. Ewing J. Diffuse endothelioma of bone. Proc New York Path Soc 1921; 21: 17–24.

76. Ewing J. Further report on endothelial myeloma of bone. Proc New York Path Soc 1924; 24: 93–101.

77. Ewing J. Tissue reactions to radiation.Am J Roentgenol & Radium Therapy 1926; 15: 93.

78. Stewart FW. James Ewing MD. Archives Pathology 1954; 36: 325–40.

79. James Ewing (1866–1943). CA-A Cancer J for Clinicians 1972: 22: 93–94.

80. del Regato JA. James Ewing (1863–1943). W: del Regato JA (red.) Radiological Oncologists: the Unfolding of a Medical Specialty. Reston: Radiology Centennial Inc., 1993, strony 65–76.

81. Huvos AG. James Ewing: cancer man. Annals Diag Pathol 1998; 2: 146–8.

82. Maluf NSR. History of blood transfusion. J History of Medicine 1954; 9: 59–107.

83. Rous P. Karl Landsteiner 1868–1943. Obituary Notices of Fellows of the Royal Society 1947; 5: 294.

84. Borst M. Die Lehre von den Geschwűlsten mit einem mikroskopischen Atlas. 2 tomy, Wiesbaden: JF Bergmann, 1902.

85. Steffen C. Max Borst (1869–1946). Am J Dermatopathology 1985; 7: 25–7.

86. Jensen CO. Experimentelle Untersuchungen űber Krebs bei Mäusen. Centralblatt fűr Bakteriologie, Parasitenkunde, und Infektionskrankheiten 1903; 34: 28 and 122.

87. Krompecher E. Der Basalzellenkrebs. Eine Studie betreffend der Morphologie und Histogenese der Basalzellentumoren, namentlich des Basalzellenkrebses der Haut, der Pflasterepithel-Schleimhäute, Brustdrűsen, Speichel-, Schleimdrűsen, und Ovarien, sowie dessen Beziehungen zu den Geschwűlsten algemeinen. Jena: Gustav Fischer, 1903.

88. Schmidt MB. Die Verbreitungswege der Karzinome und die Beziehung generalisieter Satkome zu den leukämischen Neubildungen. Jena: Gustav Fischer, 1903.

89. Handley WS. Cancer of the Breast and its Operative Treatment. London: John Murray, 1906.

90. Chevassu M. Tumeurs du Testicle. Paris: G Steinheil, 1906.

91. Tyzzer EE. A study of the heredity in relation to the development of tumours in mice. J Medical Research 1907; 12: 199.

92. Wolff J. Die Lehre von der Krebskrankenheit von den ältesten Zeiten bis zur Gegenwart. 4 tomy. Jena: Gustav Fischer, 1907–1928.

93. Wolff J. The Science of Cancerous Diseases from Earliest Times to the Present. New York: Science History Publications, 1989.

94. Cornil V. Les Tumeurs du Sein. Paris: Félix Alcan, 1908.

95. Williams WR. The Natural History of Cancer with Special Reference to its Causation and Prevention. New York: William Wood, 1908.

96. Carrel A, Burrows MT. Cultures de sarcome en dehors de l’organisme. Comptes rendus hebdomaires des séances et mémoires de la société de biologie 1910; 69: 332.

97. Rous P. A transmissible avian neoplasm. (Sarcoma of the common fowl) J Experimental Med 1910; 12: 696–705.

98. Rous P. A sarcoma of the fowl transmissible by an agent separable from the tumor cells. J Experimental Med 1911; 13: 397–411.

99. Andrews CH. Francis Peyton Rous 1879–1970. Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society 1971; 17: 643–662.

100. Bragg WH. Studies on Radioactivity. London: Macmillan, 1912.

101. Bragg WL. The diffraction of short electromagnetic waves by a crystal. Proc Cambridge Phil Soc 1912; 17: 43–57.

102. del Regato JA. William Henry Bragg. W: del Regato JA (red.) Radiological Physicists. New York: American Association of Physicists in Medicine, 1985, strony 51–64.

103. Adams SH. Ladies Home Journal May 1913.

104. Coolidge WD. A powerful Röntgen ray tube with a pure electron discharge. Phys Rev 1913; 2: 409–30.

105. Coolidge WD. A powerful Röntgen ray tube with a pure electron discharge Am J Roentgenol 1914; 1: 115–24.

106. Soddy F. The radio-elements and the periodic law. Nature 1913; 91: 57–8.

107. Soddy F. Intra-atomic charge. Nature 4 December 1913; 92: 399–400.

108. Soddy FD. Chemistry of the Radio-Elements. Część II. The Radio-Elements & the Periodic Law. London: Longmans Green, 1914.

109. Watson WL, Goodner JT. Carcinoma of the oesophagus. J Int College Surgeons 1957; 28: 715–23.

110. Ellis H. Franz Torek (1861–1938): first successful resection of an oesophageal tumour. Br J Hosp Med 2008; 69: 529.

111. Yamagiwa K, Ichikawa K. Experimentelle Studie űbe die Pathogenese der Epithelialgeschwűlste.Gewidmet unserem grossen, lange verewigten Lehrer, Rudolph Virchow, aus Dankbarkeit. Mitteilungen der medizinischen Fakultät der kaiserlichen Universität zu Tokyo 1916; 15: 295.

112. Colwell HA, Russ S. Radium, X-Rays & The Living Cell. London: Bell, 1915.

113. Regaud C. The influence of the duration of irradiation on the changes produced in the testicle by radium. Int J Radiat Oncol Biol Phys 1977; 2: 565. {angielskie tłumaczenie pracy Claudiusa opublikowanej w Comptes rendus de l’Académie des sciences 1922; 86: 787}

114. Juul J. Significance of the time factor in radium irradiation. Acta Radiol 1930; 11: 226.

115. Strandqvist M. Studien űber die cumulative Wirkung der Röntgenstrahlung bie Fraktionierung. Acta Radiol supl. 55, 1944.

116. Abbé R. Report of the Practitioner’s Society of New York. Med Record 1904; 65: 638.

117. Abbé R. The subtle power of radium. Med Record 1904; 66: 321.

118. del Regato JA. Claudius Regaud (1870–1940) pp 53–64, Magnus Strandqvist (1904–1978) strony 167–76. W: del Regato JA (red). Radiological Oncologists: the Unfolding of a Medical Specialty. Reston: Radiological Centennial Inc, 1993.

119. Aronowitz JN. Robert Abbe: early American brachytherapist. Brachytherapy 2012; 11: 412–8.

120. National Cancer Institute. Closing in on Cancer: Solving a 5,000 Year-Old Mystery. National Institutes of Health Publication No. 98-2955, 1998, 54 strony.

121. Mould RF. Mould’s Medical Anecdotes. Bristol: Institute of Physics, 1984.

122. Mould RF. More of Mould’s Medical Anecdotes. Bristol: Institute of Physics, 1989.

123. Mould RF. Mould’s Medical Anecdotes Omnibus Edition. Bristol: Institute of Physics, 1996.

124. Haagensen CD. An exhibit of important books, papers, and memorabilia illustrating the evolution of the knowledge of cancer. For the Graduate Fortnight on Tumors at the New York Academy of Medicine, 17–28 October 1932. Am J Cancer 1933; 18: 42–126.

125. Jackson M, ed. The Oxford Handbook of the History of Medicine. Oxford: Oxford University Press, 2011, 672 pp.

126. Bynum WF, Porter R, eds. Companion Encyclopedia of the History of Medicine. New York: Routledge, 1993, tom I strony 1–778, tom II strony 783–1806. W tym: Cantor D. Cancer, rozdział 25, strony 537–61.

1 Cartmel, Grange-over-Sands, Cumbria, United Kingdom