Wstęp
Choroby układu sercowo-naczyniowego (CVD, cardiovascular disorders) stanowią najistotniejszą przyczynę przedwczesnych zgonów na świecie [1]. Do głównych czynników ryzyka CVD należy nadciśnienie tętnicze, które stanowi czynnik zwiększający ryzyko wystąpienia licznych chorób, takich jak choroba niedokrwienna serca, udar mózgu, niewydolność serca, retinopatia nadciśnieniowa czy niewydolność nerek. Prewencja CVD mająca na celu zminimalizowanie lub eliminację ryzyka ich wystąpienia opiera się na promocji medycyny stylu życia [2–5]. Z kolei w terapii nadciśnienia tętniczego przede wszystkim stosuje się farmakoterapię, jednak istotny element w leczeniu nadciśnienia tętniczego stanowi również postępowanie niefarmakologiczne, składające się z ograniczenia spożycia sodu, redukcji spożycia alkoholu, unikania palenia tytoniu, normalizacji masy ciała, wprowadzeniu odpowiedniej diety oraz regularnej aktywności fizycznej [6–8].
Znaczącą rolę w zapobieganiu oraz leczeniu nadciśnienia odgrywa więc odpowiednia dieta.
Ograniczenie stosowania sodu w diecie stanowi jeden z głównych filarów postępowania niefarmakologicznego. Sód jako główny kation przestrzeni zewnątrzkomórkowej organizmu zapewnia prawidłową wolemię ustroju i adekwatną perfuzję narządów. W warunkach fizjologicznych przy spadku objętości płynu zewnątrzkomórkowego (ECV, extracellular volume), spowodowanym ograniczoną podażą sodu, zostają uruchomione liczne mechanizmy kompensacyjne: przede wszystkim aktywacja układu renina–angiotensyna–aldosteron (RAA) oraz uwalnianie wazopresyny. Mediatory te, działając wspólnie, powodują skurcz naczyń, zwiększenie pragnienia, ograniczenie wydalania wody i sodu w nerce. Odwrotnie, przy zwiększonej podaży sodu początkowy wzrost pragnienia (wywołany wzrostem osmolalności ECV) powoduje przejściowe podniesienie ciśnienia tętniczego z zahamowaniem układu RAA. Przekłada się ono na zwiększoną diurezę i natriurezę w nerce, doprowadzając do przywrócenia prawidłowej wolemii i prawidłowej osmolalności [9].
Nadmierne spożycie sodu wraz z jego upośledzonym nerkowym wydalaniem stanowi jedną z głównych hipotez rozwoju pierwotnego nadciśnienia tętniczego. W metaanalizie 167 badań interwencyjnych polegających na zastosowaniu diety niskosodowej wykazano spadek ciśnienia tętniczego u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym o 5,48 mm Hg w przypadku ciśnienia skurczowego i o 2,75 mm Hg w przypadku ciśnienia rozkurczowego [10]. W prospektywnym badaniu obserwacyjnym u osób bez nadciśnienia wykazano wzrost skurczowego ciśnienia tętniczego o 1,7 mm Hg na każde dodatkowe 100 mmol sodu wydalanego z moczem w ciągu doby [11].
Międzynarodowe towarzystwa naukowe, wśród nich Europejskie Towarzystwo Kardiologiczne i Europejskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego (ESC–ESH, European Society of Cardiology – European Society of Hypertension) oraz Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego (PTNT) w grupie pacjentów z nadciśnieniem tętniczym zalecają ograniczenie podaży soli kuchennej do 5–6 g/d. [12, 13]. Rekomendacje Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, World Health Organization) sięgają jeszcze dalej, obejmując zaleceniami ograniczenia spożycia soli kuchennej do 5 g/d. całą dorosłą populację [14]. Ilość sodu (Na; w gramach) przelicza się na zawartość soli kuchennej (NaCl; w gramach) według wzoru:
Ilość NA [g] × 2,5 = ilość NACl [g]
W Polsce około 10 mln osób cierpi na nadciśnienie tętnicze, u ponad 7 mln pacjentów jest ono źle kontrolowane. Głównych przyczyn takiego stanu rzeczy upatruje się w braku edukacji pacjentów, nieprzestrzeganiu zaleceń, redukcji dawek leków hipotensyjnych, a także w rezygnowaniu ze zmiany stylu życia — w tym stosowania diety niskosodowej. Ma to szczególne znaczenie w polskiej populacji charakteryzującej się bardzo wysokim spożyciem soli kuchennej. Celem diety niskosodowej jest obniżenie ciśnienia u pacjentów z rozpoznanym już nadciśnieniem tętniczym, a dieta ta, zbilansowana pod względem wartości odżywczych, ma korzystne działanie na cały organizm człowieka. Opiera się ona na dwóch kluczowych zasadach [15]: zaprzestania dosalania potraw oraz unikania produktów przetworzonych i obfitujących w sód.
Celem badania była ocena wielkości spożycia sodu wraz z dietą przez pacjentów z nadciśnieniem tętniczym oraz analiza czynników wpływających na wielkość spożycia sodu. Celem drugorzędnym badania była ocena częstości spożycia produktów żywieniowych o wysokiej zawartości sodu przez pacjentów z nadciśnieniem tętniczym.
Materiał i metody
Do badania zrekrutowano 60 stałych pacjentów (23 mężczyzn oraz 37 kobiet) Poradni Nadciśnienia Tętniczego I Kliniki Kardiologii i Elektrokardiologii Interwencyjnej oraz Nadciśnienia Tętniczego UJCM. Do badania włączono pacjentów z niepowikłanym nadciśnieniem tętniczym, w wieku od 40 do 80 lat.
Podczas badania wykorzystano autorski kwestionariusz. Pytania zawarte w kwestionariuszu były osobiście wypełniane przez ankietera na podstawie indywidualnej rozmowy z pacjentem.
Pierwsza część ankiety zawierała pytania dotyczące płci, wieku, masy ciała, wzrostu. Drugą część stanowił kwestionariusz częstości spożycia produktów bogatych w sód. Zawarto w nim 6 grup produktów:
- • mięso, ryby, jaja (grupa 1)
- • mleko i jego przetwory (grupa 2);
- • tłuszcze (grupa 3);
- • inne źródła tłuszczy: orzechy, nasiona ziaren (grupa 4);
- • cukier i jego przetwory (grupa 5);
- • jedzenie typu fast-food i przekąski (grupa 6)
Zastosowano ośmiostopniową skalę oceniającą spożycie określonej porcji produktu: „nie spożywam”, „raz w miesiącu lub rzadziej”, „2–3 razy w miesiącu”, „1–2 razy w tygodniu”, „3–4 razy w tygodniu”, „5 i więcej razy w tygodniu”, „codziennie” oraz „kilka razy dziennie”.
Kolejną składową badania stanowił wywiad żywieniowy 24-godzinny zbierany z dwóch dni roboczych oraz jednego świątecznego. Ankieter osobiście pozyskiwał informacje dotyczące spożywanych produktów i napojów w dniu poprzedzającym badanie ankietowe. Dane z dwóch następnych dni były przesyłane przez pacjentów drogą mailową lub zbierane przez ankietera telefonicznie. Analizę diety pacjenta przeprowadzono za pomocą programu ALIANT. Bazę danych utworzono w programie Microsoft Excel z pakietu Office 365, a analizy statystyczne wykonano za pomocą programu SPSS w wersji 28. W analizach dotyczących stosowania się pacjentów do aktualnych zaleceń redukcji spożycia sodu za docelową wartość spożycia sodu przyjęto zgodnie z wytycznymi towarzystw naukowych 2000 mg/d., jest to górna zalecana granica spożycia dla grupy respondentów biorących udział w badaniu, będących w przedziale wiekowym 40–80 lat. Odpowiednio do tego górną normę spożycia soli kuchennej określono na poziomie 5 g/d. Minimalna ilość sodu która jest niezbędna do prawidłowej pracy organizmu jak dotąd nie została jeszcze określona [15, 16].
Wyniki
W tabelach 1 i 2 przedstawiono zawartość sodu w poszczególnych grupach produktów żywieniowych. Uwzględniono tylko produkty z wysoką zawartością sodu.
|
Grupy produktów |
Zawartość sodu [mg/100 g] |
|
|
Minimalna |
Maksymalna |
|
|
Tłuste wędliny wieprzowe |
610 |
1596 |
|
Kiełbasy, parówki, frankfurterki |
548 |
1159 |
|
Ryby (w tym wędzone) |
30 |
5930 |
|
Ser żółty |
585 |
1368 |
|
Sery topione i pleśniowe |
966 |
1860 |
|
Przyprawa typu Maggi |
22780 |
22800 |
|
Przyprawa typu wegeta |
56900 |
61900 |
|
Grupy produktów |
Zawartość sodu [mg/100 g] |
|
|
Minimalna |
Maksymalna |
|
|
Hamburger, cheeseburger |
414 |
589 |
|
Kebab |
603 |
1097 |
|
Pizza |
375 |
719 |
|
Hot-dogi |
1090 |
1264 |
|
Chipsy, paluszki, krakersy |
690 |
1093 |
Charakterystyka grupy badanej
W badaniu wzięło udział 60 stałych pacjentów Poradni Nadciśnienia Tętniczego I Kliniki Kardiologii i Elektrokardiologii Interwencyjnej oraz Nadciśnienia Tętniczego UJCM w Krakowie. Byli to pacjenci z niepowikłanym nadciśnieniem tętniczym, w wieku od 40 do 80 lat. W badaniu udział wzięło 23 (38,33%) mężczyzn oraz 37 (61,67%) kobiet. W tabeli 3 przedstawiono charakterystykę badanej grupy. W grupie badanej średni wiek wynosił 60,77 ± 11,65 roku. Średnia wartość wskaźnika masy ciała (BMI, body mass index) wynosiła 29,35 kg/m2 ± 4,41 kg/m2 (nadwaga). Wykształcenie podstawowe posiadały 3 osoby (5%), zawodowe — 11 osób (18,33%), średnie — 22 osoby (36,66%), natomiast wykształcenie wyższe posiadały 24 osoby (40%). Spośród wszystkich badanych 13 osób (21,66%) zamieszkiwało na wsi, 9 osób (15%) w mieście poniżej 100 tysięcy mieszkańców, natomiast w mieście powyżej 100 tysięcy mieszkańców mieszkało 38 osób (63,33%).
|
Charakterystyka grupy badanej |
||
|
Charakterystyka |
Średnia |
SD |
|
Wiek [lata] |
60,77 |
11,65 |
|
BMI [kg/m2] |
29,35 |
4,41 |
|
|
Liczba |
% |
|
Płeć |
||
|
Mężczyzna |
23 |
38,33 |
|
Kobieta |
37 |
61,67 |
|
Wykształcenie |
||
|
Podstawowe |
3 |
5 |
|
Zawodowe |
11 |
18,33 |
|
Średnie |
22 |
36,66 |
|
Wyższe |
24 |
40 |
|
Miejsce zamieszkania |
||
|
Wieś |
13 |
21,66 |
|
Miasto < 100 tys. mieszkańców |
9 |
15 |
|
Miasto > 100 tys. mieszkańców |
38 |
63,33 |
Spośród 60 pacjentów biorących udział w badaniu 24 (40%) było w wieku < 60. rż., 36 (60%) w wieku ≥ 60 rż. Wskaźnik BMI był w normie (< 25 kg/m2) u 8 (13,33%) osób, nadwaga (BMI > 25 kg/m2 ale ≤ 30 kg/m2) występowała u 31 (51,67%) osób, natomiast otyłość (BMI > 30 kg/m2) stwierdzono u 21 (35%) osób.
Spożycie sodu w diecie w badanej grupie
Średnie spożycie sodu w całej ankietowanej grupie bez podziału na płeć wynosiło 4739,45 mg/d., przy czym minimalne spożycie sodu wynosiło 2524 mg/d., natomiast maksymalne — 12288 mg/d. Wszyscy badani przekraczali dobową normę spożycia sodu zalecaną przez europejskie towarzystwa naukowe (2000 mg/d.).
Średnia wartość spożycia sodu w badanej grupie odpowiada spożyciu 11,85 g soli kuchennej na dobę. Pacjent spożywający najmniej sodu w badanej grupie przyjmował 6,30 g soli na dobę, a pacjent spożywający jej najwięcej przyjmował 30,72 g soli kuchennej na dobę.
Analiza czynników wpływających na spożycie sodu
W celu wyodrębnienia czynników wpływających na spożycie sodu grupę badaną podzielono na podgrupy: ze względu na wiek (≤ 60. rż. oraz > 60. rż.), płeć (kobiety, mężczyźni), BMI (< 25 kg/m2, ≥ 25 kg/m2 oraz > 30 kg/m2), wykształcenie (podstawowe, zawodowe, średnie oraz wyższe) lub miejsce zamieszkania (wieś, małe miasto < 100 tysięcy mieszkańców, duże miasto > 100 tysięcy mieszkańców). W statystyce opisowej oceniono wartość średnią, medianę, odchylenie standardowe. Istotność statystyczną ustalono za pomocą testu t-Studenta, przyjmując za istotne statystycznie p < 0,05.
Spożycie sodu według grup wiekowych
W grupie wiekowej < 60. rż. mediana spożycia sodu wynosiła 4329 mg, a średnia 4587,8 mg ± 1971,4 mg, natomiast dla grupy wiekowej ≥ 60 rż. mediana wynosiła 4336 mg, średnia 4847,8 mg ± 1669,6 mg (ryc. 1). Nie stwierdzono również między grupami wiekowymi (p = 0,46).
Wśród kobiet mediana spożycia sodu wynosiła 3921 mg, średnia 4294,4 mg ± 1435,3 mg, natomiast u mężczyzn wynosiła ona 5020 mg, a średnia 5455,5 mg ± 2086,1 mg (ryc. 1). Wartość spożycia sodu wśród mężczyzn była istotnie wyższa niż u kobiet (p = 0,011).
Spożycie sodu według BMI
W grupie osób z prawidłową masą ciała mediana spożycia sodu wynosiła 5046 mg, a średnia 5043,4 mg ± 1461,8 mg, w grupie z nadwagą wynosiła ona 4328 mg, średnia 4633,5 mg ± 1500,3 mg, natomiast u pacjentów z otyłością było to 3983 mg, a średnia 4780 mg ± 2295,9 mg. Nie stwierdzono różnic w spożyciu sodu w zależności od kategorii BMI (p = 0,523).
Spożycie sodu według wykształcenia
W grupie z wykształceniem podstawowym mediana spożycia sodu wynosiła 3087 mg, średnia 3183 mg ± 269,2 mg, w grupie z wykształceniem zawodowym — 5112 mg, średnia 5452,6 mg ± 2658,7 mg, w grupy z wykształceniem średnim było to 4411 mg, średnia 4963,5 mg ± 1622,8 mg, natomiast w grupoe z wykształceniem wyższym mediana wynosiła 4165 mg, średnia 4401,8 mg ± 1417,1 mg. Nie stwierdzono istotnych różnic w spożyciu sodu w zależności od poziomu wykształcenia (p = 0,101).
Spożycie sodu według miejsca zamieszkania
W grupie zamieszkującej wieś mediana spożycia sodu wynosiła 3965 mg, średnia 5087,1 mg ± 2681 mg, w grupie zamieszkującej małe miasto (< 100 tys. mieszkańców) mediana wynosiła 4735 mg, średnia 5115,1 mg ± 1409,9 mg, natomiast dla grupy zamieszkującej duże miasto (> 100 tys. mieszkańców) mediana wynosiła 4328,5 mg, średnia 4531,6 mg ± 1492,2 mg. Nie stwierdzono różnic w spożyciu soli w zależności od miejsca zamieszkania (p = 0,503).
Analiza częstości spożycia produktów żywnościowych o wysokiej zawartości sodu
Wśród produktów bogatych w sód pacjenci najczęściej sięgali po pizzę, raz w miesiącu lub częściej spożywało ją 76,7% badanych. Najczęściej używaną przyprawą była sól kuchenna, stosowało ją 95% ankietowanych.
Mielonki, pasztety, konserwy, boczek oraz bekon raz w miesiącu lub częściej spożywało 73,33% respondentów. Kiełbasy, parówki i frankfurterki raz w miesiącu lub częściej spożywało 85% badanych. Ryby (w tym ryby wędzone) raz w miesiącu lub częściej spożywało 100% ankietowanych. Sery żółte raz w miesiącu lub częściej spożywało 98,33% uczestników badania.
Sery topione i pleśniowe raz w miesiącu lub częściej spożywało 61,67% respondentów (ryc. 2).
Spośród produktów typu fast food hamburgery oraz cheeseburgery raz w miesiącu lub częściej spożywało 21,67% respondentów. Kebaby raz w miesiącu lub częściej spożywało 20% ankietowanych. Pizzę raz w miesiącu lub częściej spożywało 76,67% badanych. Hot-dogi raz w miesiącu lub częściej spożywało 16,67% uczestników badania. Chipsy, paluszki, krakersy raz w miesiącu lub częściej spożywało 48,33% uczestników badania (ryc. 3).
Z soli kuchennej jako przyprawy korzystało 95% respondentów. Przyprawę typu Maggi stosowało 51,67% respondentów. Przyprawę typu wegeta stosowało 51,67% ankietowanych. Zioła jako przyprawę stosowało 66,67% respondentów (ryc. 4).
Dosalanie potraw
Dosalanie potraw praktykowało 76,67% respondentów. Zupy dosalało 56,67% respondentów. Drugie dania natomiast dosalało 68,33% respondentów. Makarony dosalało 35% ankietowanych. Wszystkie dania gorące dosalało 36,67% uczestników badania. Sałatki natomiast dosalało 36,67% osób badanych.
Przechowywanie solniczki
Solniczkę na stole, przy którym spożywane są posiłki, przechowywało 40% respondentów. W pomieszczeniu, w którym spożywane są posiłki (ale nie na stole), solniczkę przechowywało 10% respondentów. W kuchni na otwartych półkach solniczkę przechowywało 33,33% respondentów. Solniczkę w zamkniętej szafce przechowywało 33,33% respondentów.
Dyskusja
W niniejszej pracy oceniono przestrzeganie zalecanych przez europejskie towarzystwa naukowe norm spożycia sodu wraz z dietą u pacjentów chorujących na nadciśnienie tętnicze, stwierdzając powszechne przekraczanie rekomendowanej zawartości sodu. Ponadto oceniając źródła sodu w diecie pacjentów z nadciśnieniem tętniczym, odnotowano bardzo częste spożywanie produktów z wysoką jego zawartością, w szczególności dań typu fast food, jak również nagminne dosalanie przez badanych spożywanych potraw.
Redukcja nadmiernej konsumpcji sodu jest jednym z najistotniejszych elementów zaleceń postępowania niefarmakologicznego w nadciśnieniu tętniczego. Takie rekomendacje pochodzą zarówno od ekspertów Polskiego Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego [12] jak i naukowców europejskich [13].
Za korzyściami płynącymi z ograniczenia spożycia sodu w nadciśnieniu tętniczym przemawia bogate piśmiennictwo opierające się na licznych badaniach obserwacyjnych i interwencyjnych, jak również doświadczenie kliniczne.
Nadmierne spożycie produktów bogatych w sód szczególnie zauważalne jest w populacjach zamieszkujących kraje wysokorozwinięte. Sól w diecie ich mieszkańców pochodzi w głównej mierze z pokarmów przetworzonych, ponieważ w procesie ich wytwarzania dochodzi do znacznego wzrostu zawartości soli w tych produktach. Korelacja pomiędzy nadmierną konsumpcją soli a występowaniem chorób, takich jak nadciśnienie tętnicze, przerost lewej komory serca czy udar mózgu, była przedmiotem wielu badań, w których wykazano korzyści wynikające z ograniczenia spożycia soli wraz z dietą [18].
Badania przeprowadzone przez Eatona i Konnera pozwoliły oszacować, że spożycie soli wraz z pokarmem u przodków człowieka nie przekraczało wartości 1 g/d. chlorku sodu. Odkrycia te sugerują ewolucyjne przystosowanie człowieka do diety obecnie definiowanej jako niskosodowa [19, 20].
Aktualne średnie spożycie sodu na świecie wynosi 3,95 g/d., co w przeliczeniu stanowi około 10 g soli kuchennej. W krajach europejskich konsumpcja soli jest zróżnicowana, przy czym spożycie soli w Polsce, szczególnie wśród mężczyzn, jest wysokie [21]. W polskiej populacji wartości spożywane przez pacjentów z nadciśnieniem tętniczym plasowały się powyżej średniego spożycia typowego dla Europy Zachodniej (ok. 4,2 g/d. sodu, czyli ok. 10,5 g NaCl) [22].
Analizując czynniki wpływające na spożycie sodu, poddano ocenie płeć, wiek, BMI, miejsce zamieszkania oraz poziom wykształcenia. Z analizowanych czynników jedynie płeć męska istotnie wiązała się z wyższym poziomem konsumpcji sodu.
W badaniu INTERSALT, które było jednym z pierwszych dużych badań epidemiologicznych prowadzonych we współpracy międzynarodowej i oceniających związek spożycia soli z wartościami ciśnienia tętniczego, wykazano, że spożycie soli wykazuje istotną korelację ze wzrostem ciśnienia tętniczego z wiekiem. Związek ten był wyraźniej zauważalny u kobiet niż u mężczyzn. W czterech ośrodkach badania INTERSALT stwierdzono bardzo niskie wydalanie sodu, niskie ciśnienie tętnicze i niewielkie zwiększenie wartości ciśnienia tętniczego z wiekiem, były to ośrodki wiejskie z obszarów oddalonych od cywilizacji [23].
Uzasadnione jest wnioskowanie, że zwyczajowo wysokie spożycie soli może być odpowiedzialne za znaczną część wzrostu skurczowego i rozkurczowego ciśnienia krwi z wiekiem obserwowanego w większości populacji na świecie [24].
Zarówno w badaniach własnych, jak i w badaniach Wadołowskiej i wsp., przeprowadzonych w grupie młodych kobiet, zaobserwowano niezdrowe zachowania żywieniowe — badani rzadko ograniczali pokarmy wysokotłuszczowe, cukier oraz słodycze, ale również tłuszcze oraz ilość spożywanego pokarmu. Na podstawie tych obserwacji można przypuszczać, że w populacji polskiej, niezależnie od wieku i płci, występuje rozpowszechnianie tego typu zachowań [25].
Mniejsza skłonność do obniżenia spożywania pokarmów wysokalorycznych i wysokosodowych może świadczyć o niskim zainteresowaniu jakościową dietą oraz o silnych preferencjach dla pokarmów z wysoką smakowitością.
French i wsp. w swoich badaniach uzyskali podobne obserwacje, wskazując że większa częstotliwość spożywania produktów typu fast food była bardziej rozpowszechniona u kobiet, które wykazywały zachowania sprzyjające niskiej restrykcyjności diety. W badaniach zaobserwowano także mniejsze prawdopodobieństwo ograniczenia produktów skrobiowych (chleb, zboża czy ziemniaki). W tym kontekście nieograniczanie spożywania niezdrowej żywności stanowi potencjalną przyczynę nadmiernej konsumpcji energii, szczególnie w odniesieniu do spożycia tłuszczu oraz cukrów spożywanych wraz z dietą [26]. W licznych badaniach podkreślono powiązanie małej wstrzemięźliwości z nadwagą i otyłością, co w konsekwencji może przyczyniać się do rozwoju wielu chorób [27, 28].
Również inni badacze nie stwierdzili w grupach pacjentów z otyłością tendencji do ograniczania spożycia produktów typu fast food, słodyczy, jak również mięsa czy jego produktów, co może oznaczać, że wśród tych osób nie występują zachowania samoregulujące.
W badaniach Domaradzkiego i wsp. mężczyźni istotnie częściej niż kobiety spożywali produkty smażone, konserwowane, słodycze i napoje gazowane [29].
Do diet szczególnie zalecanych w nadciśnieniu tętniczym należą dieta DASH oraz dieta śródziemnomorska.
Dieta DASH to specjalnie opracowany schemat żywieniowy, promowany przez Amerykański Narodowy Instytut Serca, Płuc i Krwi (NHLBI, National Heart, Lung, and Blood Institute) w celu zapobiegania lub kontroli nadciśnienia tętniczego. Dieta ta składa się z dużej ilości owoców i warzyw w połączeniu z niskotłuszczowymi produktami mlecznymi o obniżonej zawartości tłuszczów nasyconych i całkowitych oraz niskiej zawartości cholesterolu, z odpowiednią ilością produktów pełnoziarnistych, orzechów i owoców, a także drobiu i ryb. Czerwone mięso, słodycze i napoje zawierające cukier są wyłączone z diety DASH. Jednym z filarów tej diety jest również fakt ograniczenia spożycia zarówno soli kuchennej, jak i produktów ją zawierających [30, 31].
Wykazano, że taka dieta może obniżyć skurczowe ciśnienie tętnicze o 5,5 mm Hg i rozkurczowe ciśnienie tętnicze o 3 mm Hg. Dieta DASH z niewielkimi zmianami w codziennym jadłospisie nie tylko zaspokaja dzienne zapotrzebowanie organizmu na składniki odżywcze, ale również wspomaga w różnych procesach regulacyjnych i przynosi inne korzyści, takie jak zmniejszenie masy ciała [32].
Haghighatdoost i wsp. stwierdzili, że dieta DASH dostarcza uczucia sytości, a ponieważ jest zdrowa, może być stosowana przez całe życie. Ponadto stwierdzili, że jest ona skutecznym sposobem poprawy i kontroli różnych składowych zespołu metabolicznego (ciśnienie tętnicze, stężenie lipidów i insulinooporność) ze względu na jej bogaty profil odżywczy, tj. wysoką zawartość wapnia, magnezu i błonnika przy stosunkowo niewielkiej ilości tłuszczu nasyconego i zrównoważonej odpowiedniej ilości białka [33].
Wpływ modyfikacji tradycyjnego modelu żywieniowego przez dietę na organizm jest taki sam, jak działanie drogich leków na receptę. Interwencje w ramach badania obejmowały zmiany w poziomie spożycia oleju (które nie powinno przekraczać 16 ml na osobę), cukru (nie powinno przekraczać 10% dziennego spożycia kalorii) i soli (mniej niż 5 g soli/d.) [34], zgodnie z zaleceniami WHO [35]. Nawet jeśli zmniejszenie średniego spożycia tych produktów na osobę jest nieidealne, jest ono wystarczające do poprawy wielu czynników ryzyka współistniejących często u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym, takich jak dyslipidemia i nietolerancja glukozy [34].
Pomimo licznych znanych korzyści zdrowotnych dieta większości ludzi nie pozwala na włączenie wszystkich tych naturalnych składników do ich pożywienia z powodu różnych barier lub ograniczeń chorobowych. Przyczyny nieprzestrzegania DASH obejmują preferencje kulturowe ludzi, ograniczoną dostępność, brak czasu na przygotowanie posiłków DASH oraz wyższe koszty składników żywności DASH, na które nie może sobie pozwolić ludność o niskich dochodach [36].
Z kolei dieta śródziemnomorska, obfitująca w minimalnie przetworzoną żywność pochodzenia roślinnego, bogata w jednonienasycone tłuszcze pochodzące z oliwy z oliwek, ale o mniejszej zawartości tłuszczów nasyconych, mięsa i produktów mlecznych, wydaje się idealnym modelem żywieniowym dla zdrowia sercowo-naczyniowego. Większa zgodność stosowanej diety z tradycyjną dietą śródziemnomorską wiąże się z lepszymi wynikami zdrowotnymi w zakresie układu sercowo-naczyniowego, w tym z klinicznie istotną redukcją częstości występowania choroby wieńcowej, udaru niedokrwiennego mózgu i łącznie chorób sercowo-naczyniowych. Dieta śródziemnomorska może być zaadaptowana do wielu różnych warunków geograficznych poprzez dostosowanie jej do indywidualnych cech, takich jak preferencje żywieniowe i kulturowe oraz warunki zdrowotne [37].
Dieta śródziemnomorska, której podstawą są owoce, warzywa, oliwa z oliwek oraz ryby, jest powszechnie zalecana osobom będącym w grupie ryzyka wystąpienia chorób układu sercowo-naczyniowego [38].
Liang i wsp. badali, w badaniu PREDIMED obejmującym 1859 uczestników, oceniali, czy sygnatury metaboliczne wielu metabolitów osocza charakteryzują przestrzeganie i metaboliczną odpowiedzi na dietę śródziemnomorską i czy taka sygnatura metaboliczna wiąże się z ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych. Wyniki przez nich uzyskane zostały potwierdzone u 6868 uczestników amerykańskiego badania Nurses’ Health Studies oraz Health Professionals Followup Study (NHS/HPFS). Autorzy zaobserwowali znaczne zróżnicowanie metaboliczne w odniesieniu do przestrzegania diety, przy czym prawie jedna trzecia z badanych metabolitów istotnie wiązała się z dietą śródziemnomorską [39, 40].
Podsumowując, w badanej populacji pacjentów z nadciśnieniem tętniczym autorzy niniejszej pracy stwierdzili przekroczenie zalecanych norm spożycia sodu rekomendowanych przez towarzystwa naukowe. Analiza częstości spożycia pokarmów o wysokiej zawartości sodu również wskazuje, że dieta pacjentów z nadciśnieniem tętniczym znacząco odbiega od zalecanej diety DASH lub diety śródziemnomorskiej.
Wnioski
Pacjenci z nadciśnieniem tętniczym nie stosują się do ograniczenia sodu w diecie do wartości zalecanych przez ESH oraz PTNT.
Spośród badanych czynników wpływających na spożycie sodu zaobserwowano jedynie zależności od płci, przy czym u mężczyzn poziom spożycia sodu był wyższy. Wiek, BMI, wykształcenie ani miejsce zamieszkania nie wykazywały związku z poziomem spożycia sodu. Wskazuje to na powszechność nieprzestrzegania zaleceń postępowania dietetycznego w nadciśnieniu tętniczym.
Normy spożycia sodu wraz z dietą są przekroczone, co wskazuje na konieczność pogłębionej edukacji żywieniowej tych pacjentów. Osoby chorujące na nadciśnienie tętnicze nie są świadome występowania sodu w produktach spożywczych, w związku z tym informacja o konieczności unikania produktów żywnościowych o dużej zawartości sodu powinna być powtarzana na każdej wizycie lekarskiej.
