Wstęp

Nadwaga i otyłość stają się plagą XXI wieku. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje, że w latach 1980–2013 odsetek osób o wskaźniku masy ciała (BMI – body mass index) ≥ 25–30 kg/m2 wzrósł z 29% do 37% u mężczyzn i z 30% do 38% u kobiet [1]. W jeszcze większym stopniu problem nadwagi i otyłości dotyczy dzieci i młodzieży. Główną przyczyną tego zjawiska jest tzw. leniwy styl życia, czyli mała aktywność fizyczna oraz złe nawyki żywieniowe. Konsekwencjami nadwagi, a zwłaszcza otyłości, są zaburzenia metaboliczne prowadzące do hiperinsulinemii, wzrostu stężenia insulinopodobnego czynnika wzrostu, leptyny i wykładników stanu zapalnego, oraz hiperestrogenizm [2].

Ćwiczenia fizyczne jako czynnik zapobiegający nowotworom

Związek pomiędzy nadwagą i otyłością a zwiększonym ryzykiem zachorowania na niektóre nowotwory, w szczególności raki przewodu pokarmowego, piersi, narządu rodnego, gruczołu krokowego i nerki, wykazano w licznych badaniach [3–5]. Aktywność fizyczna i utrzymanie należnej masy ciała, obok niepalenia tytoniu, są zatem uważane za najważniejszy czynnik w profilaktyce najczęstszych nowotworów.

Według danych American Institute for Cancer Research zaledwie połowa społeczeństwa jest świadoma tych zagrożeń (www.aicr.org). Co gorsza, jedynie 50% społeczeństwa stosuje się do wytycznych WHO, które zalecają u dorosłych w wieku 18–64 lat utrzymanie tygodniowej aktywności fizycznej na poziomie co najmniej 2,5 godziny oraz wykonywanie 2 lub 3 razy w tygodniu ćwiczeń zwiększających siłę mięśni i wytrzymałość (www.cdc.gov; www.who.int).

Ćwiczenia fizyczne jako czynnik poprawiający rokowanie u chorych na nowotwory

W dwóch opublikowanych przeglądach systematycznych i metaanalizie badań obserwacyjnych, obejmujących głównie chorych na raka piersi i jelita grubego po radykalnym leczeniu, wykazano, że aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko zgonu ogółem i z powodu nowotworu [6, 7]. W poszczególnych badaniach stosowano różne metody i kryteria pomiaru aktywności fizycznej – od 9 do 27 MET (metabolic equivalent time)-godz./tydzień (co odpowiada 30–75 min szybkiego marszu 5 razy w tygodniu) przed radykalnym leczeniem onkologicznym, w jego trakcie i po zakończeniu. Stwierdzono również, że zwiększenie aktywności fizycznej po rozpoznaniu zmniejsza w stosunku do okresu przed rozpoznaniem względne ryzyko zgonu o około 40% (HR = 0,61; 95% CI: 0,46–0,80) [7]. Podobne obserwacje w odniesieniu do chorych na raka gruczołu krokowego pochodzą z Health Professional Follow-Up Study [8]. Umiarkowana aktywność fizyczna: jazda na rowerze, gra w tenisa, joga czy pływanie co najmniej 3 godziny w tygodniu znacząco zmniejszała ryzyko zgonu z powodu tego nowotworu (HR = 0,39; p = 0,03) [8]. Z kolei w innym badaniu obserwacyjnym (Cancer of the Prostate Strategic Urologic Research Endeavor) wykazano, że u chorych na miejscowo zaawansowanego raka gruczołu krokowego stopień wysiłku fizycznego – tempo marszu poniżej lub powyżej trzech mil na godzinę; wiązał się ze zmniejszeniem o połowę ryzyka progresji (HR = 0,52; 95% CI: 0,29–0,91; p (trend) = 0,01) [9].

U chorych na rozsiane nowotwory wpływ aktywności fizycznej na rokowanie był przedmiotem nielicznych badań prospektywnych. W jednym z nich, dotyczącym chorych na zaawansowanego niedrobnokomórkowego raka płuca w stanie sprawności 0–3 w skali ECOG (Eastern Cooperative Oncology Group), wykazano, że poza osiągnięciem dłuższego dystansu w teście 6-minutowego marszu, również deklarowana aktywność fizyczna: powyżej lub poniżej 9 MET-godz./tydzień, wiązała się z dłuższą medianą całkowitego czasu przeżycia (odpowiednio 26 i 13 miesięcy) [10].

Opublikowana w 2010 r. metaanaliza 66 badań (90% z randomizacją i 10% z grupą kontrolną), obejmująca łącznie ponad 6 tysięcy chorych, wykazała pozytywny wpływ ćwiczeń fizycznych podczas i po zakończeniu leczenia na poprawę siły mięśniowej, sprawności fizycznej, samooceny, sylwetki, jakości życia oraz witalności [11]. Podobnie jak w badaniach obserwacyjnych, metaanaliza ta w większości (83%) dotyczyła chorych na raka piersi; pozostałą część stanowili chorzy na raka jelita grubego, płuca, jajnika, gruczołu krokowego, żołądka, jądra oraz nowotwory układu krwiotwórczego i limfatycznego. W większości badań w grupie doświadczalnej stosowano aerobik w natężeniu od umiarkowanego do intensywnego oraz trening siły mięśniowej w trakcie lub po zakończeniu leczenia, 3–5 razy w tygodniu przez 30–45 minut, w czasie od 5 tygodni do 3 miesięcy. Podobne korzystne wyniki dotyczące ćwiczeń fizycznych pochodzą z innych badań oraz kolejnej metaanalizy badań z randomizacją z 2012 roku [12–15]. W badaniach tych wykazano również, że ćwiczenia fizyczne zmniejszają odczuwanie bólu, zmęczenia i innych niepożądanych objawów związanych z leczeniem oraz wpływają na poprawę wskaźników odpowiedzi immunologicznej, obniżenie stężenia wykładników stanu zapalnego oraz szlaku metabolicznego insuliny [12–14]. Dodatkowo ćwiczenia fizyczne zmniejszały objawy chorób współistniejących, np. układu krążenia, oraz obniżały ryzyko osteoporozy i cukrzycy. Ćwiczenia fizyczne nie zwiększały przy tym nasilenia objawów niepożądanych, również u chorych z obrzękiem limfatycznym kończyny górnej, niedokrwistością i po przeszczepie komórek macierzystych [12–14].

Wpływ ćwiczeń fizycznych na czas do nawrotu i czas przeżycia u chorych na raka piersi i jelita grubego po radykalnym leczeniu jest przedmiotem toczących się obecnie badań z randomizacją: START (Supervised Trial of Areobic versus Resistance Training) i CHALLENGE (The Colon Health and Life-Long Exercise Change) [16–18].

Podsumowanie

Wyniki dotychczasowych badań obserwacyjnych i doświadczalnych wskazują, że ćwiczenia fizyczne są dobrze udokumentowaną metodą zapobiegającą nowotworom i poprawiającą rokowanie. Umiarkowany do intensywnego aerobik w połączeniu z treningiem siły mięśniowej są zalecane przez towarzystwa naukowe: American Cancer Society, American College of Sports Medicine, British Association of Sport and Exercise Science, Comprehensive Cancer Center the Netherlands, Exercise and Sport Science Australia oraz American Society of Clinical Oncology [19]. Ćwiczenia fizyczne u chorych na nowotwory na pewno nie szkodzą i są bezpieczne. W zaleceniach lekarskich należy poinformować chorego o potrzebie utrzymania należnej masy ciała poprzez stopniowe zwiększanie aktywności fizycznej do zalecanych w grupie wiekowej 18–65 lat (150 minut w tygodniu) oraz potrzebie treningu siły mięśniowej i wytrzymałości. U wybranych chorych ćwiczenia fizyczne powinny być prowadzone pod nadzorem rehabilitantów.

Konflikt interesów: nie zgłoszono

Dr hab. n. med. Renata Duchnowska

Klinka Onkologii

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

ul. Szaserów 128, 04–141 Warszawa

e-mail: rdtt@wp.pl

Otrzymano i przyjęto do druku: 9 maja 2016 r.

Na podstawie wystąpienia podczas IV Konferencji Naukowej czasopisma Nowotwory „Debaty onkologiczne”, 8–9 kwietnia 2016 r.