Artykuł oryginalny • Original article

Analiza zmian opisywanych w niskodawkowej tomografii komputerowej klatki piersiowej w populacji mężczyzn o podwyższonym ryzyku zachorowania na raka płuca

Kinga Kiszka1, Beata Sas-Korczyńska2

Wstęp

Rak płuca jest jednym z najczęstszych nowotworów złośliwych oraz stanowiącym najczęstszą przyczynę zgonów u chorych na nowotwory złośliwe. Wysokie wartości wskaźników zachorowalności (20%) i umieralności (30%) dotyczą przede wszystkim mężczyzn i zależą od wzorca palenia tytoniu [1].

Według danych pochodzących z baz: WHO (Światowej Organizacji Zdrowia), GLOBOCAN oraz IARC (Międzynarodowej Agencji do Badań nad Rakiem) wśród nowych zachorowań na raka płuca i zgonów z powodu tego nowotworu dominują mężczyźni (odpowiednio 68% i 69%) [2–4].

Według danych Krajowego Rejestru Nowotworów w Polsce w 2010 roku zarejestrowano 20 832 nowych zachorowań na raka płuca, co stanowiło 14,5% wszystkich zachorowań na nowotwory złośliwe. Nowotwór ten stanowił 21,2 % zachorowań u mężczyzn i 8,6% u kobiet [5]. Około 70,9% wszystkich zachorowań na raka płuca stwierdzono u mężczyzn.

W Polsce w 2010 roku z powodu raka płuca zmarło 22 348 osób, z czego 72,5% stanowili mężczyźni. Rak płuca był przyczyną zgonu na nowotwory złośliwe u 31,2% mężczyzn i u 15,1% kobiet [5].

Najważniejszym czynnikiem rokowniczym w NDKRP jest stopień zaawansowania [6]. Analiza całkowitego odsetka 5-letnich przeżyć w zależności od stopnia zaawansowania NDKRP opracowana na podstawie baz danych: SEER (USA), Cancer UK (Wielka Brytania), PolPGRP (Polski) oraz VII rewizji klasyfikacji TNM dla raka płuca wykazała, że różnice w rokowaniu NDKRP wyrażone odsetkiem 5-letniego przeżycia całkowitego widoczne są pomiędzy I–II a III i wyższymi stopniami zaawansowania [7–10]. W I–II stopniu zaawansowania odsetek 5-letnich przeżyć wynosi 45%–70% [3, 11, 12], jednak rak płuca w niskim stopniu zaawansowania (I–II) rozpoznawany jest najrzadziej i stanowi jedynie 15%–35% wszystkich przypadków.

Odsetek 5-letnich przeżyć w stadium I i II niedrobnokomórkowego raka płuca w Polsce wynosi 50%–70%, jednak rak we wczesnym stadium wykrywany jest w Polsce jedynie w 13,4% przypadków w porównaniu z 21,8% w Wielkiej Brytanii. Wprowadzenie na szeroką skalę programów wczesnego wykrywania raka płuca z zastosowaniem niskodawkowej tomografii komputerowej (LDCT) wpływa na zwiększenie wykrywalności raka płuca we wczesnych stadiach do 50–70% [13–15].

Niskie wskaźniki wykrywalności wczesnych stadiów raka płuca w Polsce wskazują na konieczność przeprowadzenia programu skrinigowego zwłaszcza wśród mężczyzn. W kilku większych miastach Polski przeprowadzono pilotażowe programy przesiewowe raka płuca.

W prezentowanej pracy przedstawiono wyniki analizy zmian w płucach wykrywanych przy użyciu LDCT w grupie zdrowych mężczyzn z populacji krakowskiej należących do grupy podwyższonego ryzyka zachorowania na raka płuca.

Cel

Celem pracy jest analiza morfologiczna guzków i towarzyszących im zmian wykrywanych w niskodawkowej tomografii komputerowej (LDCT) klatki piersiowej w populacji mężczyzn o podwyższonym ryzku zachorowania na raka płuca (tj. palaczy papierosów, w wieku powyżej 54 roku życia, mieszkańców Krakowa lub okolic).

Materiał i metody

Podstawowym źródłem informacji o grupie badanych była dokumentacja medyczna. W prowadzonej analizie wykorzystano dane pochodzące z badania podmiotowego oraz wykonanych badań LDCT klatki piersiowej.

Badana grupa

Do badania włączono 900 mężczyzn w wieku 50–74 lat (średnia 60,1 ± 5,95 roku), mieszkańców Krakowa lub okolic, którzy byli palaczami papierosów zarówno obecnie (535 — 59,4%), jak i w przeszłości (365 — 40,6%). W tabeli I przedstawiono charakterystykę epidemiologiczno-kliniczną badanej grupy z uwzględnieniem statusu palenia papierosów.

Tabela I. Czynniki epidemiologiczne, społeczne i kliniczne w całej grupie badanych (N = 900) w zależności od statusu palenia papierosów

Parametr	Cała grupa		Status palenia papierosów				test χ2 p
			palący obecnie		palący w przeszłości
	liczba	%	liczba	%	liczba	%
Liczba badanych	900	100	535	59,4	365	40,6
Wiek [lata]
< 60	443	49,2	289	54,0	154	42,2	0,0006
≥ 60	457	50,8	246	46,0	211	57,8
Czas palenia [lata]
10–29	150	16,7	39	7,3	111	30,4	0,0000
30–39	337	37,4	182	34,0	155	42,5
40–49	332	36,9	253	47,3	79	21,6
> 50	81	9,0	61	11,4	20	5,5
Liczba papierosów wypalanych dziennie
1–20	591	65,7	389	72,7	202	55,3	0,0000
21–40	280	31,1	135	25,2	145	39,7
> 40	29	3,2	11	2,1	18	4,9
Paczkolata
< 30	225	25,0	117	21,9	108	29,6	0,0028
30–40	200	22,2	111	20,7	89	24,4
≥ 40	475	52,8	307	57,4	168	46,0
Narażenie na azbest [lata]	81	9,0	38	7,1	43	11,8	0,0221
Czynniki ryzyka miażdżycy
dyslipidemia	355	39,4	193	36,6	162	45,6	0,0086
hipercholesterolemia	426	47,3	234	43,9	192	53,0	0,0089
nadciśnienie tętnicze	518	57,6	289	54,3	229	62,7	0,0148
zawał mięśnia sercowego	107	12,2	52	10,0	55	15,3	0,0248
BMI
18–25 kg/m2	222	24,7	159	29.7	63	17.3	0,0000
26–30 kg/m2	678	75,3	376	70.3	302	82,7
WHR
1	64	7,1	33	6.2	31	8,5	0,0345
> 1	237	26,4	128	24.0	109	30,0
< 1	596	66,5	372	69.8	224	61,5
Objawy ze strony układu oddechowego	900	100,0	535	100.0	365	100,0
duszność	318	35,3	191	35.7	127	34,8	0,8350
kaszel	466	51,8	339	63.4	127	34,8	0,0000
kaszel poranny	385	42,8	288	53.8	97	26,6	0,0000
odpluwanie plwociny	482	53,6	330	61.7	152	41,6	0,0000

BMI (body mass index) — wskaźnik masy ciała wyrażony stosunkiem masy ciała w kg do wzrostu w m2; WHR (waist-hip ratio) — wskaźnik pas-biodro określony stosunkiem obwodu pasa do obwodu bioder

Niskodawkowa tomografia komputerowa (LDCT) klatki piersiowej

Wszystkie badania LDCT klatki piersiowej wykonano przy użyciu 64-rzedowego, dwuźródłowego aparatu Siemens Sensation Cardiac, bez podania środka kontrastowego, techniką spiralną, w warstwie o grubości 1 mm z rekonstrukcją warstwy o grubości 0,75 mm, z zastosowaniem niskodawkowego protokołu CAREDose, modyfikowanego indywidualnie dla każdego badanego. Zakres napięcia wahał się w granicach 80–140 kV, natomiast automatycznie modulowane natężenie prądu było w zakresie 30–40 mAs. Równoważnik dawki efektywnej promieniowania, którą otrzymywał badany, nie przekraczał 1,5 m Sv. Wskaźnik dawki pochłoniętej w objętości (CDTIvol) nie przekraczał 3,2 mGy. Wykonane tomogramy oceniano zarówno w oknie płucnym (dla W/L: 1500/-650), w oknie miękkotkankowym (dla W/L: 400/40), jak i w oknie kostnym (dla W/L: 2000/100).

Zmiany w płucach wykrywane przy użyciu LDCT klatki piersiowej

Ze względu na morfologię wyróżniono 3 typy guzków, którym przypisane jest określone ryzyko rozwoju raka płuca. Guzek niezłośliwy (grupa A) o objętości poniżej 50 mm3, związany z niskim ryzykiem rozwoju raka płuca, zawierał łagodny układ zwapnień lub tłuszcz lub wykazywał inne cechy braku złośliwości i wymagał kontroli po roku. Guzek nieokreślony, związany z pośrednim ryzykiem rozwoju raka płuca (grupa B), wymagający kontroli po 3 miesiącach, prezentował guzek lity nieuwapniony lub część lita guzka częściowo litego o objętości pomiędzy 50–500 mm3. Z wysokim ryzykiem raka płuca (grupa C) związany był guzek potencjalnie złośliwy, tzn. lity nieuwapniony, o objętości powyżej 500 mm3 wymagający konsultacji pulmonologicznej lub weryfikacji histopatologicznej. Przykładowe obrazy guzków płuc: niezłośliwego, nieokreślonego i potencjalnie złośliwego przedstawiono na rycinie 1.

Rycina 1. Obrazy TK guzków płuca: a) niezłośliwego, b) nieokreślonego i c) potencjalnie złośliwego

Poza guzkami w LDCT można wykryć zmiany towarzyszące guzkom, do których zaliczane są: limfadenopatia śródpiersia, rozedma miąższu, rozstrzenie oskrzeli, pogrubienie ścian oskrzeli, zagęszczenia typu „mlecznego szkła”, konsolidacje, wysięk opłucnowy, plaki opłucnowe, w tym odcinkowe pogrubienie opłucnej (ryc. 2). Klasyfikacja tych zmian oparta była na kryteriach Towarzystwa Fleishnera oraz na aktualnych danych pochodzących z piśmiennictwa [16–19].

Rycina 2. Przykłady zmian towarzyszących guzkom () stwierdzane w badaniu LDCT: a) limfadenopatia śródpiersia, b) rozedma miąższu płuc, c) rozstrzenie oskrzeli, d) pogrubienie ścian oskrzeli, e) zagęszczenia typu „mlecznego szkła”, f) konsolidacje, g) plaki opłucnowe, h) odcinkowe pogrubienie opłucnej

Metody statystyczne

W analizie statystycznej wykorzystano testy statystyczne pakietu STATISTICA v. 10 firmy StatSoft Polska. W celu weryfikacji hipotez stosowano następujące testy statystyczne: test niezależności χ2, test Kruskala-Wallisa (ANOVA) oraz analizę regresji logistycznej. We wszystkich analizach statystycznych przyjęto poziom istotności statystycznej wynoszący α = 0,05.

Wyniki

Charakterystyka guzków w miąższu płucnym

Spośród 92,3% (n = 831) badanych mężczyzn wykryto ogółem 4575 guzków w miąższu płucnym, z czego 4227 (92,4%) stanowiły guzki lite. Wśród guzków litych 1179 (27,9%) wykazało łagodny układ zwapnień lub tłuszcz. Lite, nieuwapnione guzki stanowiły 66,6% wszystkich guzków ogółem.

U 487 (54,1%) badanych stwierdzono obecność guzków niezłośliwych, związanych z niskim ryzykiem raka płuca. W tej grupie zaobserwowano łącznie 2120 guzków, które w 1076 (50,6%) przypadkach były nieuwapnione. U 305 (33,9%) mężczyzn stwierdzono obecność 591 guzków nieokreślonych, związanych z pośrednim ryzykiem raka płuca, natomiast u 39 (4,3%) badanych wykryto 47 guzków potencjalnie złośliwych, którym towarzyszyło wysokie ryzyko raka płuca. U 7 (0,78%) z nich badanie histologiczne potwierdziło obecność raka płuca. Przypadki te stanowiły 0,78% badanej próby, z czego odsetek raka płuca we wczesnym stadium (stopień I) stanowił 85,7% (6 z 7 przypadków).

Wyniki analizy czynników epidemiologicznych, społecznych i klinicznych w zależności od typu wykrytego guzka płuca i statusu palenia papierosów

Po uwzględnieniu wielkości i morfologii wykrytych guzków w miąższu płucnym do grupy niskiego, pośredniego i wysokiego ryzyka raka płuca włączono odpowiednio 61,8% (n = 556), 33,9% (n = 305) i 4,3% (n = 39) badanych. Wyniki analizy czynników epidemiologiczno-klinicznych z zależności od typu wykrytego guzka płuca przedstawiono w tabeli II. W grupie o wysokim ryzyku raka płuca (z obecnością guzków złośliwych) istotnie częściej stwierdzono: otyłość typu androidalnego (28,2%), przebycie przewlekłego zapalenia oskrzeli (24,3%), kaszlu porannego (48,7%) oraz występowanie zmian towarzyszących guzkom.

Tabela II. Wyniki analizy czynników epidemiologicznych, społecznych i klinicznych oraz częstości występowania zmian towarzyszących guzkom w zależności od ryzyka rozwoju raka płuca

Grupy ryzyka rozwoju raka płuca
Parametr	Guzek niezłośliwy		Guzek nieokreślony		Guzek potencjalnie złośliwy
	Niskie ryzyko		Pośrednie ryzyko		Wysokie ryzyko
	liczba	%	liczba	%	liczba	%	p
Badana grupa	556	61,8	305	33,9	39	4,3
	średnia ± os	Me	średnia ± os	Me	średnia ± os	Me
	59,4 ± 5,84	59	60,9 ± 5,81	60	63,4 ± 6,69	63	0,00004
Wiek [lata]
50–54	129	23,2	46	15,1	4	10,3	0,0004
55–59	175	31,5	80	26,2	9	23,1
60–64	140	25,2	97	31,8	8	20,5
65–69	78	14,0	52	17,1	11	28,2
70–74	34	6,1	30	9,8	7	17,9
Status palenia
palący obecnie	331	61,9	181	33,8	23	4,3	0,9967
palący w przeszłości	225	61,6	124	34,0	16	4,4
Czas palenia [lata]	35,0 ± 9,01	35	36,6 ± 8,41	36	38,7 ± 11,00	40	0,00743
10–29	104	18,7	40	13,1	6	15,4	0,0000
30–39	209	37,6	117	38,4	11	28,2
40–49	207	37,2	115	37,7	10	25,6
≥ 50	36	6,5	33	10,8	12	30,8
Paczkolata	40,6 ± 20,24	40	42,8 ±19,64	40	47,3 + 24,83	40	0,04763
< 30	157	28,2	60	19,7	8	20,5	0,0636
30–40	115	20,7	77	25,2	8	20,5
≥ 40	284	51,1	168	55,1	23	59,0
WHR	N = 555		N = 303		N = 39
1	45	8,1	13	4,3	6	15,4	0,0645
> 1	144	25,9	82	27,1	11	28,2
< 1	366	66,0	208	68,6	22	56,4
Przebycie chorób układu oddechowego	N = 539		N = 301		N = 37
przewlekłe zapalenie oskrzeli	68	12,6	52	17,3	9	24,3	0,0453
rozedma	36	6,7	38	12,5	2	5,4	0,0114
Objawy ze strony układu oddechowego
duszność	175	31,5	130	42,6	13	33,3	0,0046
kaszel	269	48,4	176	57,7	21	53,9	0,0313
kaszel poranny	219	39,4	147	48,2	19	48,7	0,0329
odpluwanie plwociny	291	52,3	167	54,8	24	61,5	0,4708
	N = 556		N = 305		N = 39
Objętość guzka [mm3]	24,40 ±	23,9	134,65 ±		3918,08 ±	1208,0	0,00003
	± 15,862		± 96,319	109,5	± 9156,254
Zmiany niemierzalne towarzyszące guzkom w miąższu płucnym wykryte w LDCT
limfadenopatia śródpiersia	545	98,0	296	97,0	37	94,9	0,3656
rozedma	217	39,0	155	50,8	25	64,1	0,0001
rozstrzenie oskrzeli	316	56,8	210	68,9	32	82,1	0,0000
pogrubienie ścian oskrzeli	149	26,8	131	43,0	29	74,4	0,0000
zagęszczenia typu „mlecznego szkła”	107	19,2	68	22,3	14	35,9	0,0377
konsolidacje	50	9,0	36	11,8	32	82,1	0,0000
pogrubienie opłucnej	99	18,8	68	23,5	14	46,7	0,0008
plaki opłucnowe	34	6,1	21	6,9	9	23,1	0,0004

Średnie wartości porównano, stosując testy 3Kruskala-Wallisa oraz 4Anova, W pozostałych przypadkach stosowano test test χ2

Analiza regresji logistycznej w ocenie związku czynników epidemiologiczno-klinicznych, zmian towarzyszących i predykatorów guzków płuc w grupie wysokiego ryzyka raka płuca

W tabeli III przedstawiono model obejmujący czynniki epidemiologiczno-kliniczne, zmiany towarzyszące guzkom płucnym i predykatory guzków z uwzględnieniem objętości guzków w grupie o wysokim ryzyku raka płuca. Wyniki przeprowadzonej analizy nie wykazały istotnego wpływu którejkolwiek z badanych kategorii na zwiększenie zagrożenia wystąpienia raka płuca. Zaobserwowano natomiast zwiększoną tendencję wystąpienia guzka potencjalnie złośliwego u starszych mężczyzn, palących papierosy dłużej, z przewlekłym zapaleniem oskrzeli, występowaniem rozedmy płuc, rozstrzeni oskrzeli i pogrubienia ścian oskrzeli. Większe prawdopodobieństwo zezłośliwienia miał duży guzek o spikularnych obrysach, zlokalizowany w płacie górnym, przylegający do opłucnej, bez łagodnych zwapnień i tłuszczu.

Tabela III. Wyniki analizy regresji logistycznej w ocenie związku czynników epidemiologiczno-klinicznych, zmian towarzyszących guzkom płuc w LDCT i predykatorów guzków płuc a objętością wykrytych guzków w grupie wyższego ryzyka raka płuca

	Parametr	OR	95% CI	p	OR	95% CI	p
	Objętość guzka [mm3] w grupie ryzyka rozwoju raka płuca	≤ 50 mm3 i ≥ 50 mm3 (guzki A vs guzki B+C)			≤ 500 mm3 i ≥ 500 mm3 (guzki A+B vs guzki C)
Czynniki epidemio -logiczno- -kliniczne	Wiek [lata]	1,05	1,03–1,08	0,0000	1,10	1,04–1,16	0,0005
	Czas palenia [lata]	1,03	1,01–1,05	0,0003	1,04	1,00–1,08	0,0331
	Przebycie zapalenia oskrzeli	1,53	1,05–2,22	0,0278	1,93	0,89–4,19	0,0969
	Rozedma płuc w wywiadzie	1,86	1,16–2,99	0,0098	0,59	0,14–2,52	0,4785
Zmiany towarzyszące guzkom w LDCT	Rozedma	1,71	1,31–2,25	0,0001	2,35	1,20–4,58	0,0123
	Rozstrzenie oskrzeli	1,80	1,35–2,40	0,0001	2,91	1,27–6,68	0,0115
	Pogrubienie ścian oskrzeli	2,39	1,80–3,17	0,0000	6,69	3,12–14,33	0,0000
Predykatory guzków płuc	Liczba	1,16	1,12–1,20	0,0000	1,03	0,98–1,08	0,1996
	Spikule	27,14	11,69–63,01	0,0000	38,57	17,52–84,93	0,0000
	Lokalizacja guzka:
	paracentralnie vs obwodowo	1,69	0,99–2,86	0,0526	1,91	0,45–8,08	0,3803
	w przyleganiu do opłucnej vs podopłucnowo	2,56	1,93–3,40	0,0000	4,62	2,16–9,87	0,0001
	Łagodny układ zwapnień lub tłuszcz	0,34	0,23–0,49	0,0000	0,26	0,08–0,86	0,0266

Guzki: A — guzek niezłośliwy o objętości poniżej 50 mm3, związany z niskim ryzykiem rozwoju raka płuca; B — guzek nieokreślony o objętości pomiędzy 50–500 mm3, związany z pośrednim ryzykiem rozwoju raka płuca, C — guzek potencjalnie złośliwy o objętości powyżej 500 mm3, związany z wysokim ryzykiem rozwoju raka płuca

OR (odds radio) — iloraz szans; CI (confident interval) — przedział ufności

Dyskusja

Badania przesiewowe raka płuca z zastosowaniem LDCT pomagają w wykryciu raka płuca we wczesnym stopniu zaawansowania, czyli w stadium guzka płuca. Umożliwia to przeprowadzenie jak najmniej rozległego zabiegu operacyjnego. Skutkiem tego jest zmniejszenie ryzyka powikłań oraz zwiększenie prawdopodobieństwa przeżycia.

W tabeli IV [20–40] zestawiono wyniki badań przesiewowych raka płuca (randomizowanych, kohortowych i obserwacyjno-klinicznych) z wykorzystanieniem LDCT i RTG, w których uwzględniono wiek, odsetek badanych mężczyzn, liczbę paczkolat, intensywność palenia papierosów oraz kryterium pozytywnego wyniku testu. Powyższe wyniki porównano z własnymi. Z przedstawionych danych wynika, że pomimo populacyjnych różnic docelowe grupy badawcze, w których wykonywano LDCT klatki piersiowej, charakteryzowały się podobnymi wartościami średniej/mediany wieku, liczby paczkolat oraz czasem niepalenia papierosów.

Tabela IV. Charakterystyka epidemiologiczna i wyniki wybranych badań przesiewowych raka płuca

Lp.

Badanie prze- siewowe raka płuca/pierwszy autor

Populacja (odsetek mężczyzn)

Wiek: zakres (średnia lub mediana*)

Paczkolata (średnia lub mediana*)

Czas niepalenia (lata) u byłych palaczy

Obecni palacze (%) vs byli palacze (%)

Liczba przeba- danych w LDCT w badaniu wyjściowym

Wynik pozytywny (wielkość guzka)

Liczba uczestników z nieuwa- pnionym guzkiem (% populacji)

Liczba uczestników z guzkiem złośliwym (rak płuca)

Odsetek uczestników z wynikiem pozytywnym baseline *% populacji

Rak płuca w stadium I (% wszystkich raków) oraz liczba raków w całym badaniu (% populacji)

1.

NLST [20] 2013 LDCT vs RTG KP

53 454 (59%)

55–74 (61,0)

≥ 30 (56,0)

≤ 15

48% vs 52%

26 309

≥ 4 mm

7191 (27,0%)

270 (1,0%)

6921 (26%) *12,3%

400 (61,6%) 650 (bad. wyjściowe) 720 (2,7%)

2.

DANTE [21] 2009 LDCT vs obs.

2472 (100%)

67–74 (64,3)

≥ 20 (47,3)

-

56% vs 44%

1276

≥ 10 mm lub mniejszy, ale wykazujący cechy złośliwości

226 (18%)

47 (3,7%)

179 (14%) *7,2%

20 st. IA (31,8%) 33 (bad. wyjściowe 63 (2,6%)

3.

DLCST [22] 2012 LDCT vs obs.

4104 (56%)

50–70 (57,9)

≥ 20 (36,4)

< 10

75,5% vs 34,5%

2047

≥ 5 mm

179 (9%)

17 (0,8%)

162 (8%) *3,9%

44 (63,8%) 69 r (1,7%)

4.

MILD [23] 2012 Pierwsze LDCT po 12 mies. vs pierwsze LDCT po 24 mies. vs obs.

4099 (66%)

≥ 49 (57,0)*

≥ 20 (39,0)*

< 10

68% vs 31%

2376 (1190 — LDCT po roku, 1186 — LDCT po 2 latach)

> 60 mm3

199 (19%) po roku 99 (10%) po 2 latach

34 (2,8%) 25 (2,1%)

188 (18%) *4,6% 88 (9%) *2,1%

37 (63%) 59 (st. IA) (0,6%): LDCT po roku 34 (0,6%) i po 2 latach 25 (0,7%)

5.

LSS [24] 2005 LDCT vs RTG

3318 (59%)

55–74 (ø)

≥ 30 (ø)

< 10

(ø) Aktualni i byli palacze

1629

Początkowo dowolny guzek lity nieuwapniony zmieniono na > 4 mm

316 (19%)

30 (1,8%)

286 (18%) *8,6%

18 (48%) 38 (2,3%)

6.

ITALUNG [25] 2009 LDCT vs obs.

3206 (ø)

55–69 (64%)

≥ 20

< 10

(ø) Aktualni i byli palacze

1406

Lity ≥ 5 mm nielity ≥ 10 mm

426 (30%)

20 (1,5%)

406 (29%) *12,7%

10 (50%) w st. I 8 (40%) w st. IA 20 (1,4%)

7.

NELSON [26] 2009 LDCT vs obs.

15 822 (84%)

50–75 (61%)

> 5 pap./d przez >25 lat lub > 10 pap./d przez > 30 lat

≤ 10

48% vs 52%

7557

≥ 500 m3

1570 (21%)

70 (0,9%)

1500 (20%) *9,5%

90 (70,8%) 209 (2,8%)

8.

DEPISCAN [27] 2007 LDCT vs RTG

765 (ø)

50–75

> 15 czas palenia > 20 lat

< 15

64% vs 36%

330

Wszystkie nieuwapnione guzki płuc

81 (24%)

7 (2,4%)

74 (22%) *9,7%

3 (37,5%) 8 (5,8%)

9.

UKLS [28] 2014 LDCT vs obs.

23 794 (71%)

50–75

> 20

–

14% vs 40% vs 45% niepalacych)

(ø)

≥ 500 m3 ≥ 10 mm

(ø) Wyniki całego badanie będą opublikowane w 2016 roku

10.

COSMOS [29] 2008 tylko LDCT bez obs.

5203 (64%)

> 50 (57,7)

≥ 20 (44,0)*

< 10

80% vs 20%

5201

> 5 mm

560 (11%)

54 (1,1%)

506 (10%) *9,7%

36 (66%) 55 (1,1%)

11.

PLCO [30] 2011 RTG vs obs.

154 901 (50%) 20% spełniało kryteria NLST

50–74

≥ 30

< 15

10% vs 42% vs 45% (niepalących)

77 445

Wszystkie widoczne na zdjęciu: guzek lub masa, naciek, masa opłucnowa

(ø)

(ø)

(ø)

141 w st. I (45,9%) 307 (0,4%)

12.

I- ELCAP [31] 2007 Tylko LDCT

31 567 (ø)

> 40

(30,0)*

(ø)

(ø) Obecni palacze, byli palacze i niepalący

31 567

≥ 5 mm lub nielity ≥ 8 mm

18 146 (24,1%)

405 (13%)

5646 (bad. wyjściowe i 1. runda) (9,6%)

412 (85,1%) 484 (8,6%)

13.

LUSI [32] 2012 Tylko LDCT

4052 (66%)

50–69 46% 50–54 28% 60–69

> 25 lat palenia > 15 pap./d lub > 30 lat

< 10

62% vs 38%

1520

≥ 500 m3

(ø)

(ø)

(ø)

(ø) 22 (1,5%)

14.

PLuSS [33] 2008 Tylko LDCT

3642 (51%)

50–79 (59%)

> 12,5 (47%)

< 10

60% vs 40%

3642

≥ 10 mm

(ø)

53 (1,4%)

(ø)

31 w st. IA (58%) 53 (1. runda)

15.

Henschke [34] 2001 Tylko LDCT

1000 (54%)

≥ 60 (54%)

≥ 10

(ø)

(ø)

1000

Początkowo dowolny guzek, potem zmieniono na guzek lity ≥ 5 mm i guzek nielity ≥ 6 mm

233 (23%)

27 (2,7%)

206 (20,6%) *20,6%

7 w st. I (85%) 8 (1. runda)

16.

Swensen [35] 2003 Tylko LDCT

1520 (52%)

50–85

≥ 20

< 10

(ø)

1520

Początkowo dowolny guzek, potem zmieniono na guzek lity ≥ 8 mm

780 (51%)

31 (2%)

749 (49,3%) *49,3%

20 (74%) 27 (1. runda)

17.

Diederich [36] 2004 Tylko LDCT

817 (72%)

40–78

≥ 20

< 10

(ø)

817

Początkowo dowolny guzek, potem zmieniono na guzek lity ≥ 10 mm

378 (46%)

11 (1,3%)

367 (45%) *45%

8 (64% 12 (1. runda) (1,5%)

18.

Bastarrica [37] 2005 LDCT vs obs.

911 (74%)

≥ 40 (55%)

≥ 10

(ø)

(ø)

911

> 10 mm

131 (14%)

12 (1,3%)

119 (13%) *13%

10 w st. I (83%) 12 (1,3%)

19.

Menezes [38] 2010 Tylko LDCT

3354 (46%)

50–80 ≥ 50 (60,0)

≥ 20

(ø)

(ø)

3352

≥ 15 mm

600 (18%)

44 (1,3%)

556 (17%) *17%

42 wst. I (95%) 44 (1,3%)

20.

Program wczesnego wykrywania nowotworów za pomocą TK (Grodzki) [39] 2009 LDCT vs obs.

3647 (41%)

55–65

≥ 20

(ø)

(ø)

3647

≥ 15 mm

966 (27%)

21 (0,68%)

113/1365 badań LDCT (8,3%) *3,1%

17 w st. I (70%) 16 w st. IA (62%) 21 (0,68%)

Guzki podejrzane o raka stwierdzono u 966 (26,5%) badanych

21.

Pilotażowy Program Pomorski (Książek) [40] 2009 LDCT vs obs.

2599 (55%)

50–75 (59)

≥ 20 (37,4)

7,45

69% vs 31%

2 002

≥ 10 mm

890 (91%)

11 (0,56%)

119 (5,9%) *4,5%

10 (91%) 11 (0,56%)

22.

Kiszka Tylko LDCT

900 (100%)

50–74 (60,1)

(41,6)

< 5: 44,9% 6–9: 17,6% > 10: 37,5%

59,4% vs 40,6%

900

≥ 500 mm3 (≥ 10 mm)

831 (92,3%)

7 (0,78%)

39 (4,3%) *4,3%

6 w st. IA (85,7%) 7 (0,78%)

MILD — Multicentric Italian Lung Detection Trial; DANTE — the Detection And screening of early lung cancer by Novel imaging Technology and molecular assays trial; ITALUNG — the Italian Lung cancer Computed Tomography screening trial; NELSON — the Nederlans-Leuvens Longkanker Screenings Onderzoek trial; DLCST — the Danish Lung Cancer Screening Trial; LUSI — the German Lung Cancer Screening Intervention Study; UKLS — The U.K. Lung Cancer Screening Trial; PLuSS — the Pittsburgh Lung Screening Study; COSMOS — Continuous Observation of Smoking Subjects; NLST — the National Lung Cancer Screening Trial; LSS — Lung Screening Study; PLCO — Prostate, Lung cancer, Colorectal and Ovarian Cancer screening Trial; ELCAP — Early Lung Cancer Screening Project

(ø) — brak danych w piśmiennictwie

W badaniu własnym wiek badanych wahał się od 50 do 74 lat, a średni wynosił 60,1 roku. Dane te są zbliżone do przedstawianych w piśmiennictwie, w których dolny zakres wieku wahał się od 40 lat (MILD i I-ELCAP, Diederich, Bastarrica) [23, 31, 36, 37] do 60 lat (Henschke) [34], a górny zakres wieku mieścił się w przedziale od 69 lat (ITALUNG, LUSI) [25, 32] do 85 lat (Swensen) [35]. Z danych z piśmiennictwa wynika, że najmłodsi uczestnicy ze średnią wieku 55 lat byli w badaniach Bastarriki i wsp. [37] oraz LUSI (ok. połowa z nich była w wieku 50–54 lat) [32], a najstarszych uczestników (średnia wieku 64 lata) włączono do badania DANTE i ITALUNG [21, 25]. Podobną jak w zaprezentowanej pracy średnią wieku (tj. 60 lat) wykazał w swoich badaniach Menezes i wsp. [38].

Status palenia papierosów lub jego intensywność, wyrażona najczęściej liczbą paczkolat (lub czasem palenia w latach), były ważnymi kryteriami podziału (różnicowania) populacji. We własnej pracy 59,4% było aktualnymi palaczami papierosów, natomiast 40,6% paliło papierosy w przeszłości. Analiza piśmiennictwa wykazała, że w większości badań przeważali aktualni palacze. Wyjątek stanowią badania NLST i NELSON [20, 26], w których aktualni palacze stanowili 48%, oraz dane pochodzące z badania PLCO i UKLS [28, 30], w których poza 14-procentowym odsetkiem aktualnych palaczy stwierdzono znaczny odsetek osób niepalących, wynoszący odpowiednio 45% i 40%.

Średnia wartość paczkolat w prezentowanej pracy wynosiła 41,6 i była zbliżona do danych pochodzących z piśmiennictwa (od 30 w badaniu I-ELCAP do 56 w NLST) [20, 31].

Czas niepalenia był różny w różnych badaniach, ale w żadnym nie przekraczał 15 lat. W materiale własnym najliczniejszą grupę (44,8%) stanowili niepalący przez okres krótszy niż 5 lat.

Jak przedstawiono w tabeli IV ([21–40]), w protokołach badań stosowano różne kryteria wielkości guzka (średnicy lub objętości), które przyjmowano za pozytywny wynik testu, będący wskazaniem do dalszej diagnostyki z weryfikacją histologiczną włącznie. Ta grupa zaliczana była do grupy o najwyższym ryzyku wystąpienia raka płuca.

We własnej pracy wykorzystano wielkość guzka do wydzielenia w obrębie badanej populacji trzech grup: niskiego, pośredniego i wysokiego ryzyka rozwoju raka płuca z ich pełną charakterystyką epidemiologiczną i kliniczną. Powyższy zabieg miał na celu po pierwsze: ogólną charakterystykę potencjalnie zdrowej populacji mężczyzn o podwyższonym ryzyku zachorowania na raka płuca oraz po drugie: wyodrębnienie w badanej populacji docelowej grupy wysokiego ryzyka, której cechy mogłyby posłużyć do opracowania własnego modelu ryzyka rozwoju raka płuca dla tej populacji (podobnie jak to ma miejsce w modelu LSS) [24]. Badanie własne jest pierwszym badaniem prowadzonym wśród potencjalnie zdrowej populacji Krakowa i okolic. Poprzednie projekty krakowskie (Pawlęga i wsp., Jędrychowski i wsp.) za grupę docelową przyjmowały chorych z potwierdzonym rozpoznaniem raka płuca [41, 42].

W przedstawionej własnej pracy grupę wysokiego ryzyka stanowiło 4,3% badanej populacji i wynik ten był zbliżony do wstępnych wyników pilotażowych badań skriningowych raka płuca prowadzonych w północnej Polsce (3,1% Grodzki i wsp.; 4,5% Książek i wsp.) [39, 40]. Dane z piśmiennictwa międzynarodowego wskazują na szeroki zakres uczestników z wynikiem pozytywnym w badaniu wyjściowym: od 2,1% (badanie wyjściowe po 24 miesiącach, MILD) [23] do 49,3% (Swensen) [35].

Według danych z literatury czułość badań skriningowych wahała się od 80%–100% [43] i przeciętnie wynosiła 90%, swoistość utrzymywała się w zakresie 80%–95% (przeciętnie 94%). We własnej pracy swoistość testu wyniosła 94,6%.

W prezentowanej pracy u 7 mężczyzn z grupy wysokiego ryzyka rozwoju raka płuca (17,9%) potwierdzono obecność raka płuca. Stanowili oni 0,78% badanej populacji. Spośród nich 85,7% było w IA stopniu zaawansowania klinicznego. Wyniki te są porównywalne z wynikami pochodzącymi z innych badań przesiewowych, w których odsetek rozpoznanych raków w badanej populacji wahał się od 0,56% (Książek) [40], 0,7% (MILD, Grodzki) [23, 39], 0,8% (Henschke) [34] przez 2,6% (NELSON) [26], 2,8% (NLST) [20] do 8,6% (I-ELCAP) [31]. Najwyższy odsetek wczesnych rozpoznań (w stopniu I lub IA) zaobserwowano w badaniach I-ELCAP (85,1%) i Menezes i wsp. (95%) [31, 38].

W prezentowanej pracy w grupie wysokiego ryzyka znaleźli się najstarsi mężczyźni (średnia wieku 63,4 ± 6,69), palący najdłużej (średnia 38,7 ± 11) i najwięcej papierosów dziennie (średnia 24,1 ± 8,95), charakteryzujący się największą liczbą paczkolat (średnia 47,3 ± 24,83). Parametry te były podobne jak w badaniu DANTE [21]. Podobnie badanie NLST i LSS były zorientowane na uczestników o wysokim ryzyku raka płuca [20, 24].

W swojej pracy Young i Hopkins do typowego modelu ryzyka opartego na wieku i wywiadzie dotyczącym palenia papierosów dołączyli występowanie dodatkowych czynników ryzyka, tj.: POChP, niskie wartości BMI i zachorowania na raka płuca w rodzinie [45]. Na szczególną uwagę zasługuje propozycja włączenia rozedmy płuc jako dodatkowego czynnika ryzyka rozwoju raka płuca — nie tylko jako danej uzyskanej z wywiadu, lecz również jako cechy analizowanej dodatkowo w badaniu LDCT. Badacze ci wykazali, że takie postępowanie zmniejsza całkowitą liczbę fałszywie pozytywnych wyników skriningu raka płuca o ok. 20%–50% [45].

W pracy własnej zaobserwowano wzrost częstości występowania rozedmy w LDCT w grupach ryzyka rozwoju raka płuca (niskie, pośrednie, wysokie). Rozedma płuc stwierdzana w LDCT najczęściej (64,1%) dotyczyła mężczyzn z obecnością guzka potencjalnie złośliwego. W tej grupie zaobserwowano również najwyższy odsetek zgłaszania rozedmy w wywiadzie (8,7%) w porównaniu z pozostałymi grupami.

Tammamaegi i wsp. na podstawie zmodyfikowanego modelu ryzyka PLCOM2012 wykazali, że wzrost wartości BMI, wyższy poziom wykształcenia, dłuższy czas niepalenia związane były z mniejszym ryzykiem rozwoju raka płuca. Natomiast starszy wiek, dłuższy czas palenia, obecność POChP, występowanie zachorowania na raka płuca lub inny nowotwór w rodzinie związane były z istotnym zwiększeniem tego ryzyka. Badacze wykazali najsilniejszy związek rozwoju raka płuca z intensywnością palenia papierosów. Z kolei wytyczne ACCP z 2013 roku zaliczają POChP, włóknienie płuc, rozedmę, pogrubienie ścian oskrzeli czy rozstrzenie oskrzeli do niezależnych epidemiologicznych czynników ryzyka rozwoju raka płuca [6, 46].

W prezentowanej pracy wyniki analizy regresji logistycznej wykazały, że większe ryzyko wystąpienia raka płuca u badanych mężczyzn stwierdzane jest u byłych palaczy papierosów, charakteryzujących się starszym wiekiem, dłuższym czasem palenia, większą liczbą paczkolat i niższą wartością BMI.

Znaczenie POChP jako niezależnego czynnika rozwoju raka płuca potwierdzają wyniki badania Lung Health Study, według których czynnik ten ma większe znaczenie niż wiek i częstość palenia papierosów [47]. Ponadto zauważono, że rak płuca występuje u 40%–70% pacjentów z POChP [47, 48]. Mets i wsp. wykazali, że stwierdzenie w LDCT rozedmy, rozstrzeni oskrzeli i pogrubienia ścian oskrzeli, nawet przy braku badań spirometrycznych w skriningu raka płuca, mogą same być wystarczającymi „biomarkerami TK” do rozpoznania POChP [48].

W badaniu EAGLE (Enviromental And Genetics in Lung Cancer Etiology) stwierdzono, że występowanie rodzinne raka płuca i przebycie przewlekłego zapalenia oskrzeli zwiększa ryzyko na wystąpienie trzech typów raka płuca (gruczolakoraka, raka płaskonabłonkowego i raka drobnokomórkowego) [49].

W materiale własnym zaobserwowano istotny wzrost częstości występowania zmian towarzyszących guzkom płuc (rozedma miąższu, rozstrzenie oskrzeli, pogrubienie ścian oskrzeli, konsolidacje, zagęszczenie typu „mlecznego szkła” i plaki opłucnowe lub pogrubienie opłucnej) pojawiający się wraz ze wzrostem ryzyka wystąpienia raka płuca w poszczególnych grupach A, B i C. Zarówno w grupie z guzkiem niezłośliwym, jak i z guzkiem nieokreślonym stwierdzenie w LDCT cech rozedmy miąższu, rozstrzeni oskrzeli i pogrubienia ścian oskrzeli istotnie zwiększało prawdopodobieństwo na znalezienie się w wyższej grupie ryzyka rozwoju raka płuca. Największe zagrożenie rakiem wykazano w przypadku pogrubienia ścian oskrzeli.

Bach i wsp. zaobserwowali, że w badaniach przesiewowych z użyciem LDCT częstość wykrywania guzka płuca wynosiła ok. 20% (3%–30% w badaniach randomizowanych i 5%–51% w badaniach kohortowych) [50]. Ponad 90% wykrytych guzków stanowiły zmiany niezłośliwe. Przedział średnicy guzków poddawanych interwencji w badaniach przesiewowych wahał się w granicach 6–15 mm. Zarówno w badaniach BCC, jak i PanCan [51] wykazano istotny wzrost ryzyka rozwoju raka płuca wraz ze wzrostem średnicy guzka, lokalizacją w górnym płacie płuca i obecnością spikul. Łagodny układ zwapnień lub obecność tłuszczu, a także mnogie guzki związane były z mniejszym ryzykiem wystąpienia raka płuca [51].

W porównaniu z tymi doniesieniami, w materiale własnym guzki stwierdzono u 92,3% badanych i w 54,1% przypadków były one guzkami niezłośliwymi. Wyniki te są zbliżone do Pilotażowego Programu Pomorskiego [40], ale znacznie wyższe w porównaniu z populacją zachodnioeuropejską (od 9% w badaniu DLCST do 51% w badaniu Swensena) [22, 35] czy badaniami amerykańskimi (od 14% w badaniu Bastarriki do 27% w badaniu NLST) [37, 20].

W analizie własnej stwierdzono istotny wzrost ryzyka wystąpienia guzka potencjalnie złośliwego u mężczyzn z guzkami niezłośliwymi i nieokreślonymi, które wykazywały takie cechy, jak: nieregularna powierzchnia (spikule), przyleganie do opłucnej, brak łagodnego układu zwapnień i stłuszczenia.

Rak płuca jako najczęstsza przyczyna zgonów z powodu chorób nowotworowych u mężczyzn stanowi w wielu krajach poważny problem epidemiologiczny, społeczny i kliniczny. Wpływ na zachorowalność i umieralność na raka płuca wywiera nie tylko nałóg palenia papierosów, ale przede wszystkim mały odsetek wykrywania wczesnych stadiów zaawansowania nowotworu. Jedną z prób poprawy wyników leczenia poprzez wykrywanie raka płuca we wczesnych stadiach zaawansowania jest wprowadzenie na szeroką skalę programów przesiewowych. Wyniki badań przesiewowych z użyciem LDCT wykazały wzrost wykrywalności raka płuca w I stopniu zaawansowania nawet do 85% (badanie I-ELCAP). Podobną skuteczność zaobserwowano w pilotażowych badaniach skriningowych w Polsce. Odsetek wykryć raka płuca we wczesnym stadium (IA) wahał się od 70% (Gdańsk) przez 85,7% (Kraków) do 91% (Szczecin). Odsetki te są znamiennie wyższe w porównaniu z ogółem populacji, gdzie zaawansowane stadium (IIIB i IV) stanowi ponad 70% rozpoznań w krajach europejskich [52] i 86% w Polsce [39,40]. Wysoka czułość i swoistość badań przesiewowych (odpowiednio 90%–100% i 80%–95%) wskazują z jednej strony na skuteczność badań skriningowych z zastosowaniem LDCT, a z drugiej strony ukazują potrzebę ujednolicenia kryteriów selekcji uczestników i wielkości guzka jako pozytywnego wyniku testu tak, aby odsetek wyników fałszywie negatywnych był jak najniższy.

Wnioski

Niskodawkowa tomografia komputerowa (LDCT) klatki piersiowej w populacji mężczyzn o podwyższonym ryzyku zachorowania na raka płuca ujawniła obecność guzków w miąższu płucnym u 92,3% badanych, z czego u 4,3% badanych były to guzki potencjalnie złośliwe.

W grupie badanych mężczyzn z obecnością guzka potencjalnie złośliwego istotnymi czynnikami były: wiek, czas palenia papierosów, liczba paczkolat, przebyte zapalenie oskrzeli, rozedma płuc, występowanie objawów ze strony układu oddechowego (duszność i kaszel) oraz obecność zmian towarzyszących guzkom płuc: rozedmy, rozstrzeni oskrzeli, pogrubienia ścian oskrzeli, zagęszczeń typu „mlecznego szkła” i konsolidacji.

Powyższe czynniki, po uwzględnieniu statusu palenia papierosów, częściej dotyczyły aktualnych palaczy.

Wyniki analizy regresji logistycznej wykazały możliwość transformacji guzka w kierunku potencjalnej złośliwości w przypadku występowania następujących czynników: wieku powyżej 60 roku życia, palenia papierosów ponad 40 lat, liczby paczkolat powyżej 30, przebycia przewlekłego zapalenia oskrzeli oraz przy niektórych cechach guzków: lokalizacja obwodowa, przyleganie do opłucnej, obecność wypustek oraz brak łagodnego układu zwapnień i tłuszczu.

W grupie badanych z obecnością guzka potencjalnie złośliwego dalsza diagnostyka potwierdziła raka płuca u 17,9%. Stanowili oni 0,78% wszystkich uczestników badania z wykorzystaniem LDCT klatki piersiowej. W 85,7% przypadków raka płuca został rozpoznany w IA stopniu zaawansowa-nia klinicznego i w 71,4% był gruczolakorakiem.

Niskodawkowa tomografia komputerowa (LDCT) klatki piersiowej w populacji mężczyzn o podwyższonym ryzyku rozwoju raka płuca jest badaniem o swoistości na poziomie 94,6%.

Lista stosowanych skrótów

ACCP (American College of Chest Physicians) — Amerykańskie Towarzystwo Pulmonologów

BMI (Body Mass Index) — wskaźnik masy ciała wyrażony stosunkiem masy ciała w kg do wzrostu w m2

CI (Confident Interval) — przedział ufności

CTDIvol (volume of the CT Dose Index) — wskaźnik dawki pochłoniętej w TK w jednostce objętości

EAGLE (Enviromental And Genetics in Lung Cancer Etiology) — badanie nad czynnikami środowiskowymi i genetycznymi w epidemiologii raka płuca

ELCAP (The Intenational Early Lung Cancer Action Program Investigators) — międzynarodowy program badań nad wczesnym wykrywaniem raka płuca

IARC (International Agency for Research on Cancer) — Międzynarodowa Agencja do Badań nad Rakiem

LDCT (Low Dose Computed Tomography) — niskodawkowa tomografia komputerowa (zalecane parametry obrazowania, napięcia i natężenia prądu w lampie rentgenowskiej dla badania klatki piersiowej wynoszą odpowiednio 120kVp oraz 30–100 mAs ze wskazaniem na automatyczną modulację dawki)

L (Level — poziom) — poziom okna — parametr, który decyduje o jasności obrazu KT

Me (Median) — mediana

NDKRP — niedrobnokomórkowy rak płuca

NELSON (flam. NEderlands-Leuvens longkanker Screening ONderzoek, the Dutch-Belgian Randomized Lung Cancer Screening Trial) — holendersko-belgijskie randomizowane badanie skriningu raka płuca

NLST (National Lung Cancer Screening Trial) — randomizowane badanie skriningu raka płuca przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych

os — odchylenie standardowe

OR (Odds Ratio) — iloraz szans

Paczkolata — określone przez liczbę: papierosów wypalanych dziennie x liczba lat palenia/20

PLCO (Prostate, Lung, Colorectal and Ovarian screening trial) — badanie przesiewowe w kierunku raka prostaty, płuca, jelita grubego i jajnika (przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych)

POChP — przewlekła obturacyjna choroba płuc

SEER (National Cancer Institute’s Surveillance, Epidemiology and End Results) — grupa NCI ds. badań nad przeżywalnością, epidemiologią i końcowymi wynikami w chorobach nowotworowych

TK — tomografia komputerowa

TNM (T — tumor, N — lymph node, M — metastases) — klasyfikacja oceny zaawansowania nowotworu, uwzględniająca wielkość guza (cecha T), zajęcie węzłów chłonnych (cecha N) i obecność przerzutów odległych (cecha M)

UKLS (UK Lung Screen) — narodowy program skriningu raka płuca w UK

W (Width — szerokość) — szerokość okna — parametr, który decyduje o kontraście obrazu KT

WHO (World Health Organization) — Światowa Organizacja Zdrowia

WHR (Waist-Hip Ratio) — wskaźnik pas-biodro określony stosunkiem obwodu pasa do obwodu bioder

Konflikt interesów: nie zgłoszono

Dr n. med. Kinga Kiszka

Zakład Radiologii

Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II

ul. Prądnicka 80, 31–202 Kraków

e-mail: kinga_kiszka@wp.pl

Otrzymano i przyjęto do druku: 17 sierpnia 2015 r.

Piśmiennictwo

1. Kosacka M, Jankowska R. Epidemiologia raka płuca. Pneumonol Alergol Pol 2007; 75: 76–80.

2. World cancer report 2008. Lyon: IARC Press; 2008.

3. World health statistics 2010. World Health Organization; 2010.

4. Global cancer. Facts and figures 2nd ed. International Agency for Research on Cancer: GLOBOCAN 2008. Lyon, France: International Agency for Research on Cancer, 2010. http://globocan.iarc.fr

5. Rachtan J, Sokołowski A, Geleta M i wsp. Nowotwory złośliwe w województwie małopolskim w 2010 roku. Centrum Onkologii — Instytut Marii Skłodowskiej-Curie Oddział w Krakowie. Kraków 2012.

6. Detterbeck FC , Mazzone PJ , Naidich DP i wsp. Screening for lung cancer. Diagnosis and management of lung cancer, 3rd Ed: American College of Chest Physicians evidence based clinical practice guidelines. Chest 2013; 143 (Supl.5): e78S–e92S.

7. Rami-Porta R, Crowley J, Goldstraw P. The revised TNM staging system for lung cancer. Ann Thoracac Cardiovascular Surg 2009; 15: 4–6.

8. Surveillance Epidemiology and End Results. SEER Stat Fact Sheets: Lung and Bronchus, http://seer.cancer.gov/statfacts/html/lungb.html.

9. Cancer Research UK. Cancer Incidence (2010) by Country Summary. April 2013, http://cruk.org/cancerstats.

10. Didkowska J. Precyzja danych w populacyjnym rejestrze nowotworów na tle informacji z rejestru klinicznego. V Konferencja Polskiej Grupy Raka Płuca 04.11–05.11.2011. http://www.polgrp.org.pl.

11. Black WC. Unexpected observations on tumor size and survival in stage ia non-small cell lung cancer. Chest 2000; 117: 1532–1534.

12. Wisnivesky JP, Yankelevitz D, Henschke CI. The effect of tumor size on curability of stage I non-small cell lung cancers. Chest 2004; 126: 761–765.

13. Reck M, Heigener DF, Mok T i wsp. Management of non-small-cell lung cancer: recent developments. Lancet 2013; 382: 709–719.

14. Pastorino U. Lung cancer screening. Br J Cancer 2010; 102, 1681–1686.

15. Couraud S, Cortot AB, Greillier L i wsp. From randomized trials to the clinic: is it time to implement individual lung-cancer screening in clinical practice? A multidisciplinary statement from French experts on behalf of the French intergroup (IFCT) and the groupe d’Oncologie de langue française (GOLF). Ann Onc 2013; 24: 586–597

16. Hansell DM, Bankier AA, MacMahon H i wsp. Fleischner Society: glossary of terms for thoracic imaging. Radiology 2008; 246, 3: 697–722.

17. Torabi M, Aquino SL, Harisinghani MG i wsp. Current concepts in lymph node imaging. J Nucl Med 2004; 45:1509–1518.

18. Glazer GM, Gross BH, Quint LE i wsp. Normal mediastinal lymph nodes: number and size according to American Thoracic Society mapping. AJR 1985; 144, 2: 261–265.

19. Fishman A, Martinez F, Naunheim K i wsp. A randomized trial comparing lung-volume-reduction surgery with medical therapy for severe emphysema. N Engl J Med 2003; 348: 2059–2073.

20. The National Lung Screening Trial Research Team. Results of initial low-dose computed tomographic screening for lung cancer. N Engl J Med 2013; 368: 1980–1991.

21. Infante M, Cavuto S, Lutman FR i wsp. DANTE Study Group. A randomized study of lung cancer screening with spiral computed tomography: three-year results from DANTE trial. Am J Respir Crit Care Med 2009; 180, 5: 445–453.

22. Saghir Z, Dirksen A, Ashraf H i wsp. CT screening for lung cancer brings forward early disease. The randomized Danish Lung Cancer Screening Trial: status after five annual screening rounds with low-dose CT. Thorax 2012; 67, 4: 296–301.

23. Pastorino U, Rossi M, Rosato V i wsp. Annual or biennial CT screening versus observation in heavy smokers: 5 years results of the MILD trial. Eur J Cancer Prev 2012; 21, 3: 308–315.

24. Gohagan J, Marcus PM, Fagerstrom RM i wsp. Lung Screening Study Research Group. Final results of the Lung Screening Study, a randomized feasibility study of spiral CT versus chest X-ray screening for lung cancer. Lung Cancer 2005; 47: 9–15.

25. Lopez Pegna A, Picozzi G, Maschalchi M i wsp. ITALUNG Study Research Group. Design, recruitment and baseline results of the ITALUNG trial for lung cancer screening with low-dose CT. Lung Cancer 2009; 64: 34–40.

26. van Klaveren R, Oudkerk M, Prokop M i wsp. Management of lung nodules detected by volume CT scanning. N Engl J Med 2009; 361: 2221–2229.

27. Blanchon T, Brechot JM, Grenier PA i wsp. Depiscan Group. Baseline results on the Depiscan study: a French randomized pilot trial of lung cancer screening comparing low dose CT scan (LDCT) and chest X-ray (CXR). Lung Cancer 2007; 58: 50–58.

28. McRonald FE, Yadegarfar G, Baldwin DR i wsp. The UK Lung Screen (UKLS): demographic profile of first 88,897 approaches provides recommendations for population screening. Cancer Prev Res (Phila) 2014; 7: 362–371.

29. Veronesi G, Bellomi M, Mulshine JL i wsp. Lung cancer screening with low-dose computed tomography: a non-invasive diagnostic protocol for baseline lung nodules. Lung Cancer 2008; 61: 340–349.

30. Oken MM, Hocking WG, Kvale PA i wsp. PLCO Project Team. Screening by chest radiograph and lung cancer mortality: The Prostate, Lung, Colorectal and Ovarian (PLCO) randomized trial. JAMA 2011; 306: 1865–1873.

31. Henschke C Yankelevitz DF, Mirtcheva R i wsp. CT Screening for lung cancer: diagnoses resulting from the New York Early Lung Cancer Action Project. Radiology 2007; 243: 239–249.

32. Becker N, Motsch E, Gross ML i wsp. Randomized study on early detection of lung cancer with MSCT in Germany: study design and results of the first screening round. J Cancer Res Clin Oncol 2012; 138: 1475–1486.

33. Wilson DO, Weissefeld JL, Fuhrman CR i wsp. The Pittsburg Lung Cancer Screening (PLuSS): outcomes within 3 years of a first computed tomography scan. Am J Respir Crit Care Med 2008; 178: 956–961.

34. Henschke CI, Naidich DP, Yanklevitz DF i wsp. Early lung cancer action project: initial findings on repeteat screenings. Cancer 2001; 92: 153–159.

35. Swensen SJ, Jett JR, Hartman TE i wsp. Lung cancer screening with CT: Mayo Clinic experience. Radiology 2003; 226, 3: 756–761.

36. Diederich S, Thomas M, Sermik M i wsp. Screening for early lung cancer with low-dose spiral computed tomography: results of annual follow-up examinations in asymptomatic smokers. Eur Radiol 2004; 14: 691–702.

37. Bastarrika G, GarciaVelloso MJ, Lozano MD i wsp. Early lung cancer detection using spiral computed tomography and position emission tomography. Am J Respir Crit Care Med 2005; 171: 1378–1383.

38. Menezes RJ, Roberts HC, Paul NS i wsp. Lung cancer screening using low-dose computed tomography in at-risk individuals: the Toronto experience. Lung cancer 2010; 67: 177–183.

39. Grodzki T, Walecka A, Fabian W i wsp. Program of early detection of pulmonary neoplasms by the computed tomography — preliminary Szczecin experience. Pneumonol Alergol Pol 2009; 77: 521–527.

40. Książek J, Dziedzic R, Jelitto-Górska M i wsp. Pomorski Program Pilotażowy Badań Wczesnego Wykrywania Raka Płuca — doniesienia wstępne. Ann Acad Med Gedan 2009; 39: 73–82.

41. Jędrychowski W, Bocher H, Wahrendorf J i wsp. A case-control study of lung cancer with special reference to the effect of air pollution in Poland. J Epidemiol Community Health 1990; 44: 114–120.

42. Pawlęga J, Rachtan J, Dyba T. Evaluation of certain risk factors for lung cancer in Cracow (Poland). Acta Oncologica 1997; 36: 471–476.

43. Bach PB, Jett JR, Pastorino U i wsp. Computed tomography screening and lung cancer outcomes. JAMA 2007; 297: 953–961.

44. Rasmussen-Torvik L, Shay CM, Abramson JG i wsp. Ideal cardiovascular health is inversely associated with incident cancer: The atherosclerosis risk in communities study. Circulation 2013; 127: 1270–1275.

45. Young RP, Hopkins RJ. Diagnosing COPD and targeted lung cancer screening. Eur Respir J 2012; 40: 1063–1064.

46. Alberg AJ, Brock MV, Ford JG i wsp. Epidemiology of lung cancer. Diagnosis and management of lung cancer, 3rd ed: American College of Chest Physician evidence-based clinical practice guidelines. Chest 2013; 143 (Supl. 5): e1S–e29S.

47. Pesh B, Kendzia B, Gustavsson P i wsp. Cigarette smoking and lung cancer — relative risk estimates for the major histological types from a pooled analysis of case — control studies. Int J Cancer 2012; 131: 1210–1219.

48. Mets OM, Schmidt M, Buckens DF i wsp. Diagnosis of obstructive pulmonary disease in lung cancer screening Computed Tomography scans: independent contribution of emphysema, air trapping and bronchial wall thickening. Respiratory Research 2013; 14: 59.

49. Gao Y, Goldstein AM, Consonni D i wsp. Family history of cancer and nonmalignant lung diseases as risk factors for lung cancer. Int J Cancer 2009; 125: 146–152.

50. Bach PB, Mirkin JN, Oliver TK i wsp. Benefits and harms of CT screening for lung cancer: a systematic review. JAMA 2012; 307: 2418–2429.

51. McWilliams A, Tammemagi MC, Mayo JR i wsp. Probability of cancer in pulmonary nodules detected on first screening CT. N Engl J Med 2013; 369: 910–919.

52. Xu DM, Gietema HA, de Konig H i wsp. Nodule management protocol of the NELSON randomized lung cancer screening trial. Lung Cancer 2006; 54: 177–184.

---

1 Zakład Radiologii

Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II

2 Klinika Onkologii

Centrum Onkologii — Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Oddział w Krakowie