Wstęp

W niniejszym opracowaniu przedstawiono wybrane aspekty działalności publicznej służby krwi w Polsce minionym roku. Omówiono w szczególności takie zagadnienia, jak liczba dawców, liczba donacji i miejsca pobierania krwi pełnej i jej składników, w tym koncentratu krwinek czerwonych (KKCz), osocza świeżo mrożonego (FFP, fresh frozen plasma), koncentratu krwinek płytkowych (KKP) i koncentratu granulocytarnego (KG) w roku 2014. Omówiono pokrótce zakres stosowania niektórych dodatkowych metod preparatyki, a także zagadnienia związane z inaktywacją biologicznych czynników chorobotwórczych w labilnych składnikach krwi.

Podstawę prawną działalności publicznej służby krwi w Polsce stanowi ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 roku o publicznej służbie krwi [1]. Zgodnie z nią do pobierania krwi i oddzielania jej składników uprawnione są następujące jednostki publicznej służby krwi: Regionalne Centra Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa (RCKiK), Wojskowe Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa (podległe Ministerstwu Obrony) oraz Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa MSW (podległe Ministerstwu Spraw Wewnętrznych). Nadzór merytoryczny nad wszystkimi wymienionymi jednostkami publicznej służby krwi pełni Instytut Hematologii i Transfuzjologii (IHiT).

Materiał i metody

Jak co roku materiał do niniejszej pracy stanowiły dane dostarczone przez 21 Regionalnych Centrów Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa (RCKiK) w postaci rocznych sprawozdań z działalności w roku 2014. W celu ujednolicenia przysyłanych danych wykorzystano do ich zbierania szczegółowy formularz opracowany przez IHiT wspólnie z Narodowym Centrum Krwi (NCK) wraz z objaśnieniami stosowanych pojęć.

Dawca pierwszorazowy – osoba, która dotychczas nie oddawała krwi do celów leczniczych.

Dawca wielokrotny stały (regularny) – osoba systematycznie oddająca krew (przynajmniej 2 razy w ciągu ostatnich 24 miesięcy).

Dawca wielokrotny powtórny – osoba, która oddała ponownie krew w okresie dłuższym niż 2 lata od ostatniej donacji.

Dawca honorowy – osoba, która chociaż raz w okresie sprawozdawczym nie otrzymała wynagrodzenia za oddaną krew/jej składniki.

Dawca płatny – osoba, która za wszystkie donacje w okresie sprawozdawczym otrzymała ekwiwalent pieniężny.

Dawca „na apel” – osoba, która w okresie sprawozdawczym przynajmniej raz oddawała krew/jej składniki „na rzecz” określonej osoby lub grupy osób (dotyczy również osób określanych dawniej jako „dawcy rodzinni”).

Dawca krwi typowanej – osoba, która w okresie sprawozdawczym chociaż raz oddała krew dobieraną dla konkretnego pacjenta.

Dawca autologiczny – osoba, która w okresie sprawozdawczym oddawała krew/jej składniki wyłącznie do własnych potrzeb klinicznych.

Donacja – pobranie krwi pełnej, pobranie składników krwi metodą aferezy, w tym pobranie krwi do celów klinicznych, naukowych, od dawców immunizowanych, rodzinnych itp.

Jednostka (j.) – ilość krwi pełnej konserwowanej, uzyskana w wyniku pobrania 450 ml krwi od dawcy lub ilość składnika krwi uzyskana z jednostki krwi pełnej konserwowanej.

Jednostka osocza – osocze uzyskane z krwi pełnej lub w wyniku plazmaferezy automatycznej. W jednym zabiegu plazmaferezy automatycznej otrzymuje się 3 j. osocza (600 ml).

Jednostka KKP z aferezy – krwinki płytkowe, uzyskane przy użyciu separatora komórkowego od jednego dawcy (1 donacja niezależnie od liczby pobranych krwinek płytkowych).

Opakowanie KKP do celów klinicznych – przeznaczony dla osoby dorosłej preparat KKP (zlewany lub z aferezy) zawierający zgodnie z obowiązującymi wytycznymi dawkę terapeutyczną krwinek płytkowych, czyli ≥ 3 × 1011.

Dodatkowe informacje odnośnie do liczby jednostek poddanych procesowi inaktywacji otrzymanych koncentratów krwinek płytkowych i osocza uzyskano z danych zawartych w ankietach opracowanych przez IHiT i wysłanych do RCKiK, które wdrożyły systemy inaktywacji.

Wyniki

Regionalne Centra Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

W 2014 roku na terenie Polski działało 21 RCKiK i 137 oddziałów terenowych (OT), co oznacza, że liczba OT nie uległa zmianie w porównaniu z rokiem poprzednim. Ponadto przeprowadzono 12 579 ekip wyjazdowych, to jest o 3,74% więcej niż w roku poprzednim. Podobnie jak w roku 2012 i 2013 najwięcej ekip zorganizowało RCKiK w Katowicach (1939). Ponad 1000 ekip zorganizowały również RCKiK w Wałbrzychu (1541) i w Łodzi (1230). W roku 2014 wszystkie RCKiK organizowały ekipy wyjazdowe. W porównaniu z rokiem 2013 liczba ekip wzrosła w 18 RCKiK, a tendencja wzrostowa zaznaczyła się najbardziej w przypadku RCKiK w Rzeszowie (wzrost liczby ekip o 17,88%) (tab. 1).

Dawcy

W 2014 roku do RCKiK w celu oddania krwi zgłosiły się 700 782 osoby (w roku 2013 – 706 246), jednak tylko część z nich ostatecznie oddała krew.

Krew lub jej składniki do celów klinicznych oddawało łącznie 590 561 osób, to jest około 84% zgłaszających się (w roku 2013 – 598 689, również ok. 84%). Większość krwiodawców stanowili dawcy honorowi (589 766). W roku 2014 krew i jej składniki oddawało również 135 dawców płatnych i 660 autologicznych. Wśród dawców honorowych 45 812 osób oddało krew „na apel”, a 147 jako dawcy krwi typowanej.

Różnica między liczbą osób zgłaszających się w celu oddania krwi i faktycznie ją oddających wynikała w znacznej mierze z dyskwalifikacji części potencjalnych krwiodawców. W roku 2014 zdyskwalifikowano na stałe 10 307 osób. Nałożono również 231 788 dyskwalifikacji tymczasowych, przy czym najczęstszą ich przyczyną (73 577 przypadków dyskwalifikacji) było obniżone stężenie hemoglobiny.

W 9 RCKiK krew oddawali wyłącznie dawcy honorowi, najwięcej (38 osób) oddawało krew odpłatnie w RCKiK w Warszawie.

Wśród osób oddających krew i jej składniki było około 27,28% (161 115) dawców pierwszorazowych, 61,88% (365 450) dawców wielokrotnych stałych i 10,84% (63 996) dawców wielokrotnych powtórnych.

W niemal wszystkich RCKiK (poza 4) obserwowano spadek liczby dawców. W porównaniu z rokiem 2013 największy spadek liczby dawców (o blisko 11%) nastąpił w RCKiK w Opolu, natomiast największy wzrost (o ok. 7,5%) w RCKiK w Rzeszowie. Liczbę dawców w poszczególnych RCKiK w roku 2014 przedstawiono w tabeli 2.

Donacje

Najczęściej pobierano krew pełną (1 132 702 donacji), natomiast najrzadziej pobieranymi składnikami krwi były: koncentrat granulocytarny (107 donacji) i KKCz uzyskiwany metodą aferezy (156 donacji). Podobnie jak w latach poprzednich największą liczbę pobrań krwi pełnej przeprowadzono w RCKiK w Katowicach (113 310) i w Warszawie (107 652). Metodą aferezy pobierano przede wszystkim KKP (35 735 donacji) i osocze (35 441 donacji). Najwięcej donacji osocza metodą aferezy wykonano w RCKiK w Białymstoku (6372), a donacji KKP metodą aferezy w RCKiK w Warszawie (8965).

Sporadycznie pobierano metodą aferezy KKCz (w 4 RCKiK) i koncentrat granulocytarny (w 5 RCKiK). Liczba donacji koncentratu granulocytarnego w porównaniu z rokiem poprzednim spadła ze 116 do 107 donacji, natomiast liczba donacji KKCz – ze 158 na 156 donacji. Szczegółowe zestawienie liczby pełnych donacji krwi i jej składników w roku 2014 przedstawiono w tabeli 3.

Podobnie jak w latach poprzednich, krew pobierano przede wszystkim w OT (46,45 % donacji krwi pełnej), rzadziej w siedzibach RCKiK (27%) i w czasie ekip wyjazdowych (26,55%). Proporcjonalnie najwięcej krwi pełnej – 65,26% – pobrano w czasie ekip wyjazdowych w RCKiK w Wałbrzychu. Szczegółowe zestawienie miejsc pobierania krwi pełnej w roku 2014 przedstawiono w tabeli 4.

Składniki krwi

Koncentrat krwinek czerwonych

Z krwi pobranej od dawców otrzymywano składniki krwi, w tym przede wszystkim KKCz (łącznie 1 123 459 j.), co w skali kraju oznaczało nieznaczny wzrost w porównaniu z rokiem poprzednim (1 121 688 j.). Najwięcej KKCz otrzymano w RCKiK w Katowicach i w Warszawie (odpowiednio 111 723 j. i 107 449 j.) (tab. 5). Największy wzrost (odpowiednio o 9,51% i 6,50%) odnotowano w Rzeszowie i w Białymstoku. W 12 RCKiK odnotowano natomiast spadek liczby uzyskanych KKCz.

Część jednostek KKCz poddawano dodatkowej preparatyce. Najczęściej było to usuwanie leukocytów oraz napromieniowanie.

W roku 2014 uzyskano ogółem 167 718 j. ubogoleukocytarnego koncentratu krwinek czerwonych (UKKCz), co stanowiło 14,93% wszystkich otrzymanych jednostek KKCz, 1941 j. napromieniowanego koncentratu krwinek czerwonych (NKKCz) – 0,17%. Należy przy tym podkreślić, że w wielu przypadkach usuwanie leukocytów i napromieniowanie stosowano łącznie, uzyskując 71 390 j. ubogoleukocytarnego napromieniowanego koncentratu krwinek czerwonych (NUKKCz) – 6,35% wszystkich j. KKCz.

Łącznie w skali kraju poddano eliminacji leukocytów 21,28% wszystkich jednostek KKCz (w roku 2013 – 18,65%), a napromieniowaniu – 6,53% KKCz (w roku 2013 – 6,20%). Szczegółowe zestawienie liczby jednostek NKKCz i UKKCz uzyskanych przez poszczególne RCKiK w roku 2014 przedstawiono w tabeli 6.

Koncentrat krwinek płytkowych

Drugim co do częstości otrzymywania komórkowym składnikiem krwi był KKP, przygotowywany dwiema metodami:

• poprzez odpowiednie odwirowanie krwi pełnej pochodzącej z tradycyjnych donacji, a w razie potrzeby połączenie kilku jednostek tak uzyskanego KKP w celu otrzymania tak zwanego koncentratu zlewanego. Część RCKiK stosowało w tym celu metody zautomatyzowane;
• metodą aferezy przy użyciu separatorów komórkowych (do celów klinicznych część uzyskanych w ten sposób jednostek KKP była dzielona na mniejsze opakowania).

W roku 2014 przygotowano ogółem 78 354 opakowania zlewanego KKP (w roku 2013 – 69 037), w tym z kożuszka leukocytarno-płytkowego metodą manualną 38 715 opakowań (49,41%), natomiast metodami zautomatyzowanymi – 32 944 opakowania (42,05%). Niewielki odsetek (ok. 8,5% opakowań) zlewanego KKP otrzymano z osocza bogatopłytkowego.

Metodą aferezy uzyskano w 2014 roku 47 006 opakowań KKP (w roku 2013 – 43 397).

Podobnie jak w latach poprzednich najwięcej KKP z krwi pełnej uzyskano w Poznaniu (11 990 opakowań), natomiast przy użyciu metody aferezy – w Warszawie (12 199).

Odsetek KKP otrzymanego metodą aferezy był różny w poszczególnych RCKiK i wahał się od 2,35% w Słupsku do 84,45% w Białymstoku (tab. 7). W skali kraju odsetek ten wyniósł średnio 37,50%, co świadczy o utrzymywaniu się tendencji spadkowej (w roku 2011 – 41,46%, w 2012 – 40,58%, w 2013 – 38,6%).

Część jednostek KKP poddawano dodatkowej preparatyce polegającej na usuwaniu leukocytów lub/i napromieniowaniu. Nowoczesne separatory umożliwiają usuwanie leukocytów w trakcie zabiegu aferezy, co pozwala na bezpośrednie pobieranie ubogoleukocytarnych KKP bez dodatkowej preparatyki.

W roku 2014 uzyskano ogółem 42 560 opakowań ubogoleukocytarnego koncentratu krwinek płytkowych (UKKP), co stanowiło 33,95% wszystkich otrzymanych opakowań KKP, oraz 4322 opakowania napromieniowanego koncentratu krwinek płytkowych (NKKP) – 3,45%. Należy przy tym podkreślić, że w wielu przypadkach usuwanie leukocytów i napromieniowanie stosowano łącznie, uzyskując 69 297 opakowań ubogoleukocytarnego napromieniowanego koncentratu krwinek płytkowych (NUKKP) – 55,28%.

Łącznie w skali kraju poddano eliminacji leukocytów 89,23% wszystkich otrzymanych opakowań KKP, a napromieniowaniu – 58,73% (w roku 2013 odpowiednio 83,34% i 56,66%).

Szczegółowe zestawienie liczby UKKP i NKKP uzyskanych przez poszczególne RCKiK w roku 2014 przedstawiono w tabeli 8.

Osocze świeżo mrożone

W roku 2014 otrzymano ogółem 1 242 942 j. FFP (w 2013 r. – 1 188 260 j.). Podstawową metodą otrzymywania FFP pozostawała metoda manualna, to jest pozyskiwanie osocza z krwi pełnej konserwowanej. Metodą tą uzyskano w 2014 roku 1 116 447 j. FFP. Natomiast przy użyciu rzadziej stosowanej w tym celu metody aferezy uzyskano 126 495 j., czyli 10,18% całości (w roku poprzednim odpowiednio 73 253 j., czyli ok. 6% całości). Jak przedstawiono w tabeli 9, odsetek FFP otrzymanego metodą aferezy był różny w poszczególnych RCKiK i wynosił od 0,11% w Warszawie do 32,01% w Raciborzu.

Do celów klinicznych wydano łącznie 316 164 j. FFP (25,44% pobranego osocza), czyli mniej niż w roku 2013 (346 554 j. FFP, tj. 29,16%). W poszczególnych RCKiK odsetek FFP wydanego do celów klinicznych wynosił od 7,99% w RCKiK w Kaliszu do 41,75% w RCKiK w Szczecinie (tab. 10).

Koncentrat granulocytarny

Koncentrat granulocytarny w roku 2014 otrzymywano w Polsce sporadycznie (107 j.), co oznaczało spadek w porównaniu z rokiem poprzednim (116 j.).

Inaktywacja biologicznych czynników chorobotwórczych w labilnych składnikach krwi

W roku 2014 inaktywację biologicznych czynników chorobotwórczych w osoczu z krwi pełnej stosowano w 9 RCKiK, przy czym tylko 7 z nich wydawało inaktywowane osocze do celów klinicznych. Odsetek inaktywowanego osocza z krwi pełnej wynosił odpowiednio: 5,58% w Białymstoku, 2,58% w Bydgoszczy, 0,27% w Gdańsku, 0,16% w Katowicach, 0,68% w Lublinie, 1,35% w Poznaniu, 0,05% w Szczecinie, 1,33% Warszawie i 0,79% we Wrocławiu. Osocze świeżo mrożone z plazmaferezy poddano inaktywacji tylko w RCKiK w Gdańsku (10,93%) i w RCKiK w Białymstoku (3,88%). Najczęściej stosowano metodę inaktywacji z ryboflawiną (Mirasol System, Terumo BCT, USA – 27 systemów do naświetlania w całej Polsce). W RCKiK w Białymstoku, Bydgoszczy i Poznaniu osocze poddawano inaktywacji biologicznych czynników chorobotwórczych w systemie Theraflex z błękitem metylenowym.

W skali Polski w roku 2014 inaktywacji czynników chorobotwórczych poddano łącznie 8,74% wydanych do szpitali jednostek FFP (w roku 2012 – 4,73%, a w 2013 – 7,22%).

W RCKiK w Warszawie, a na bardzo niewielką skalę także w Łodzi, stosowano ponadto inaktywację czynników chorobotwórczych w KKP. W Warszawie poddano inaktywacji około 99% wydanych do celów klinicznych KKP, natomiast w Łodzi – około 1,4%. Wobec wszystkich wydanych do celów klinicznych jednostek KKP zastosowano metodę z ryboflawiną.

W skali kraju w roku 2014 oznaczało to poddanie inaktywacji 12,06% wydanych do celów klinicznych opakowań KKP (w roku 2012 – 12,58%, a w 2013 – 13,29%).

Dyskusja

Zapewnienie wystarczającego zaopatrzenia w bezpieczne składniki krwi do przetoczeń oraz dostarczenie materiału wyjściowego do wytwarzania produktów krwiopochodnych jest podstawowym zadaniem współczesnej służby krwi. Możliwość wywiązania się z tego zadania jest uzależniona w głównej mierze od dobrej woli honorowych krwiodawców, na co wskazują między innymi raporty Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, World Health Organization) [2–3].

Jak wynika z danych przedstawionych w niniejszej pracy, liczba osób oddających krew w polskich RCKiK była w roku 2014 po raz kolejny niższa od obserwowanej w roku poprzednim i wynosiła 590 561 (w roku 2013 – 598 689). Od kilku lat liczba ta miała charakter stabilny (rok 2010 – 608 066 dawców, rok 2011 – 608 590, rok 2012 – 608 663), jednak od dwóch lat obserwuje się jej obniżenie. Warto jednocześnie zauważyć, że w ostatnich latach odnotowano również zmniejszanie się liczby ludności znajdującej się w przedziale wiekowym 18–65 lat, z którego głównie rekrutują się potencjalni krwiodawcy. Według danych zawartych w odpowiednich wydaniach „Rocznika Demograficznego”, liczba ta wynosiła zgodnie z szacunkami na 31 grudnia 2011 roku 26 460 477 osób, 31 grudnia 2012 – 26 409 183 osoby, natomiast rok później – już tylko 26 286 388 osób [4–6]. W tym stosunkowo krótkim okresie liczba ludności w omawianej grupie wiekowej zmniejszyła się zatem o blisko 200 000, co zapewne nie pozostaje bez wpływu na liczbę krwiodawców.

Przyczyną zmniejszania się liczby krwiodawców mogą być z jednej strony zmiany demograficzne (starzenie się społeczeństwa, emigracja osób młodych), a z drugiej – trudne do wyeliminowania czynniki takie jak brak okazji do oddania krwi czy względy ekonomiczne (np. obawa przed utratą części zarobku z powodu nieobecności w pracy). Nie bez znaczenia są także okresowo występujące epidemie chorób, wyjazdy turystyczne za granicę i związane z tym ryzyko zakażenia, na przykład malarią czy wirusem gorączki Zachodniego Nilu, a także nowo pojawiające się choroby zakaźne [7–20]. Przykładem takiego zagrożenia może być epidemia gorączki krwotocznej Ebola w Afryce Zachodniej. W wydanych w roku ubiegłym zaleceniach Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC, European Centre for Disease Prevention and Control) nakazuje się między innymi 2-miesięczną dyskwalifikację osób przybywających z terenów, na których wystąpiła epidemia tej choroby [11]. Ważnym czynnikiem rzutującym na liczbę krwiodawców jest stan zdrowia społeczeństwa, przy czym – jak już wspomniano – najczęstszą przyczyną dyskwalifikacji krwiodawców jest obniżone stężenie hemoglobiny. Zagadnienia te omówiono szerzej w części pracy zatytułowanej „Aktualne problemy krwiodawstwa i krwiolecznictwa”.

Liczba dawców autologicznych w roku 2014 pozostawała na niskim poziomie (660 osób, a w roku 2013 – 640 osób). Może to świadczyć o małej popularności autotransfuzji, która – zgodnie z aktualnymi zaleceniami – powinna być stosowana jedynie w przypadkach, gdy ma istotną przewagę nad transfuzjami krwi allogenicznej oraz gdy prawdopodobieństwo potrzeby przetoczenia jest wysokie [12]. Nie można jednak wykluczyć, że rzeczywista liczba dawców autologicznych jest większa, ponieważ pewna liczba donacji odbywa się bezpośrednio w podmiotach leczniczych.

W roku 2014 nieznacznie wzrosła całkowita liczba donacji krwi i jej składników – 1 204 141, w tym 1 132 702 donacje krwi pełnej (w roku 2013 odpowiednio 1 186 306 i 1 130 460 donacji). W największym stopniu wzrosła liczba donacji FFP metodą aferezy – 35 441, wobec 22 408 w roku poprzedzającym, to jest o niemal 60%. Jak podano, odsetek FFP wykorzystanego do celów klinicznych uległ w porównaniu z rokiem poprzedzającym obniżeniu (odpowiednio 29,16% i 25,44%), zatem osocze to zostało prawdopodobnie przeznaczone do frakcjonowania.

Podobnie jak w wielu innych krajach, również w Polsce stosuje się dodatkowe działania mające na celu ułatwienie i usprawnianie oddawania krwi w celu zwiększenia liczby donacji. Do działań takich zalicza się między innymi organizowanie ekip wyjazdowych czy pobieranie składników krwi metodami zautomatyzowanymi [13–16]. Liczba ekip wyjazdowych organizowanych przez polskie RCKiK wprawdzie po raz kolejny wzrosła, jednak dynamika tego wzrostu w ostatnich latach uległa osłabieniu – w roku 2011 zorganizowano 9856 ekip, w 2012 – 10 681, w 2013 – 12 125, a w roku 2014 – 12 579. Organizując ekipy wyjazdowe, wykorzystywano między innymi autobusy do pobierania krwi zakupione w ramach programu zdrowotnego „Zapewnienie samowystarczalności Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie krwi, jej składników i produktów krwiopochodnych” (okres realizacji: lata 2009–2014) [17]. Odsetek donacji krwi pełnej pobieranych podczas ekip wyjazdowych wzrasta jednak powoli. I tak w roku 2014 wynosił on 26,55%, w 2013 – 26,20%, w 2012 – 25,11%, a w 2011 – 24,6%. Podobnie jak w latach poprzednich w roku 2014 głównym miejscem pobrań nadal pozostawały OT, w których wykonano 46,45% wszystkich donacji krwi pełnej. Należy przy tym podkreślić, że w roku 2014 liczba OT nie uległa zmianie w porównaniu z rokiem poprzednim. Decydującą rolę odgrywają tu zapewne przyzwyczajenia krwiodawców, oddających do tej pory krew w OT. Jednak obowiązujące obecnie wysokie standardy uzyskiwania składników krwi do celów klinicznych wymagają zwiększania centralizacji działań służby krwi, co nie sprzyja funkcjonowaniu małych oddziałów terenowych.

Zautomatyzowane metody donacji (afereza) w Polsce są nadal stosowane w stosunkowo niewielkim zakresie. W roku 2014 metodę aferezy wykorzystywano przede wszystkim w celu pobierania KKP i metodą tą otrzymano 37,5% opakowań KKP, podczas gdy w roku 2013 odsetek ten wyniósł 38,6%, w 2012 – 40,58%, a w 2011 – 41,46%, co świadczy o utrzymywaniu się tendencji spadkowej. Jak już wspomniano, wzrasta jednocześnie częstość stosowania metody aferezy do pobierania osocza. Inne składniki krwi, to jest KKCz i koncentrat granulocytarny, pobierano metodą aferezy nadal tylko sporadycznie.

Obserwowane okresowo braki krwi i jej składników do użytku klinicznego mogą być w pewnym stopniu spowodowane brakiem szybkiej wymiany danych pomiędzy jednostkami służby krwi na temat stanu zapasów magazynowych i dostępności krwiodawców. Prawidłowy nadzór nad gospodarką krwią i bezpieczeństwem jej stosowania utrudnia również obserwowane dość często zjawisko bezpośredniego zaopatrywania się przez podmioty lecznicze w składniki krwi jednocześnie w różnych centrach krwiodawstwa, podczas gdy za ich zaopatrzenie odpowiedzialna jest jednostka właściwa terenowo.

Na zapotrzebowanie na składniki krwi niewątpliwie wpływa ich racjonalne i zgodne ze wskazaniami stosowanie. Decyzja o transfuzji zależy jednak od wielu czynników – zarówno od indywidualnych uwarunkowań klinicznych, jak i od subiektywnej oceny lekarza; nie bez znaczenia są również czynniki ekonomiczne.

W roku 2014 wydano do celów klinicznych 29,3 j. KKCz w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (w roku 2013 – 29,4 j., w 2012 – 28,9 j., a w 2011 – około 28,7 j.) [5, 6]. Po kilkuletnim okresie wzrostu zapotrzebowania (w roku 2005 wskaźnik ten wynosił 23,7) różnice obserwowane w kolejnych latach są więc obecnie niewielkie. Nadal zużycie KKCz jest wyraźnie mniejsze niż w niektórych innych krajach europejskich – przykładowo, w roku 2011 wykorzystanie KKCz w 32 krajach Rady Europy wyniosło średnio 37 j./1000 mieszkańców [18].

Liczba jednostek FFP wydawanych do celów klinicznych po raz kolejny uległa zmniejszeniu w porównaniu z latami poprzedzającymi i wynosiła 316 164 j. (w latach 2013, 2012 i 2011 odpowiednio 346 554 j., 361 596 j. i 377 808 j.). Stosunek liczby wydanych jednostek KKCz do FFP wynosił natomiast w roku 2014 w przybliżeniu 3,31 (w 2013 – 3,12, w 2012 – 3,05, a w 2011 – 2,90). Sumarycznie obserwacje te mogą wskazywać na postępujący spadek częstości stosowania FFP. Wskaźnik KKCz/FFP o wyżej podanej wartości nadal jednak byłby wyższy niż w wielu innych krajach Europy [18]. Można zatem przypuszczać, że FFP stosuje się nadal nie zawsze zgodnie z bardzo obecnie ograniczonymi wskazaniami [19].

Dodatkowe metody preparatyki (usuwanie leukocytów, napromieniowanie) mające na celu przede wszystkim zapobieganie powikłaniom poprzetoczeniowym stosowano znacznie częściej w stosunku do KKP (33,95% UKKP, 3,45% NKKP i 55,28% NUKKP) niż KKCz (14,93% UKKCz, 0,17% NKKCz i 6,35% NUKKCz). W przypadku KKCz pozyskanie składnika ubogoleukocytarnego wymaga jednak dodatkowej filtracji, natomiast w przypadku KKP eliminacja leukocytów następuje nieraz już na etapie pobierania koncentratu od dawcy (afereza). Również niektóre zautomatyzowane metody uzyskiwania KKP z kożuszka leukocytarno-płytkowego umożliwiają jednoczesną eliminację leukocytów. Koszty takiej preparatyki są jednak nadal wyższe niż przygotowanie zlewanych KKP metodami manualnymi. Należy przy tym podkreślić potrzebę standaryzacji metod otrzymywania składników krwi ze względu na konieczność zachowania wysokich parametrów jakości.

Na podstawie danych z tabeli 8 można zauważyć, że większość RCKiK otrzymuje wyłącznie albo prawie wyłącznie ubogoleukocytarne koncentraty krwinek płytkowych. Odpowiada to obecnym tendencjom w wielu krajach, jakkolwiek zasadność i skutki powszechnego stosowania eliminacji leukocytów pozostają przedmiotem dyskusji [20–24]. Jak już wspomniano, największy odsetek (ponad 55%) KKP poddano jednocześnie eliminacji leukocytów i napromieniowaniu, natomiast samo napromieniowanie stosowano sporadycznie (ok. 3% KKP).

Po przeanalizowaniu danych dotyczących procesu inaktywacji osocza w centrach krwiodawstwa i krwiolecznictwa stwierdzono, że większość RCKiK nie wykorzystuje zainstalowanych iluminatorów (w większości centrów jest to system Mirasol – 27 iluminatorów, tylko w 3 RCKiK zastosowano system Theraflex w celu inaktywacji biologicznych czynników chorobotwórczych w osoczu), co wynika w dużej mierze z braku zamówień na inaktywowane osocze i KKP. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy może być niedostateczna wiedza personelu medycznego z zakresu stosowania inaktywowanych składników krwi. Uzasadniałoby to potrzebę zorganizowania dodatkowych szkoleń, dotyczących samego procesu inaktywacji czynników chorobotwórczych w składnikach krwi, profilu bezpieczeństwa inaktywowanego osocza i inaktywowanych KKP oraz warunków ich przechowywania.

Wnioski

W niniejszym opracowaniu przedstawiono podstawowe aspekty działalności polskiej służby krwi w roku 2014, a także wybrane tendencje zmian obserwowane w kolejnych latach. Poczynione obserwacje mogą służyć jako punkt wyjścia do analizy zagadnień związanych z funkcjonowaniem jednostek organizacyjnych polskiej służby krwi, porównania doświadczeń oraz oceny stosowanych metod działania w celu wypracowania optymalnych rozwiązań na przyszłość. Podobne przeglądy danych dotyczących donacji krwi i jej składników dokonywane są systematycznie w innych krajach, między innymi w USA [25–27].

Aktualne problemy krwiodawstwa i krwiolecznictwa

W wielu krajach obserwuje się obecnie bardzo niepokojące zjawiska dotyczące malejącej liczby krwiodawców przy jednoczesnym starzeniu się społeczeństw i wzrastającym zapotrzebowaniu na krew i jej składniki [13, 25, 28–31]. Przykładowo, w USA w roku 2008 krew oddawało 5,4% populacji w wieku od 16 do 64 lat, a w roku 2011 wskaźnik ten wynosił już tylko 4,5% [25–26]. Dla porównania, w Polsce liczba osób oddających krew stanowiła w roku 2014 około 2,25% ludności w przedziale wiekowym 18–65 lat (w roku 2013 – 2,27%) [5–6].

W USA prognozuje się ponadto, że po wyżu z lat 50. XX wieku w najbliższym czasie nastąpi niż demograficzny, który w istotny sposób dotknie krwiodawstwo [32]. Grupa wiekowa seniorów podwoi się do 2031 roku i będzie stanowiła 20% populacji społeczeństwa amerykańskiego. Wykazano przy tym, że osoby w wieku 70–80 lat wykazują 8-krotnie większe zużycie krwi niż osoby w przedziale wiekowym 20–40 lat [33].

W krajach należących do Rady Europy średni wskaźnik liczby krwiodawców w przeliczeniu na 1000 mieszkańców obniżył się w latach 2008–2011 z 29,0 do 25,0 [18]. W Polsce w roku 2014 analogiczna wartość wynosiła 15,34 (w roku 2011 – ok. 15,9).

W ocenie brytyjskiego National Health Service liczba nowych krwiodawców w ostatniej dekadzie, to jest w latach 2004/2005–2014/2015 zmniejszyła się o 40% [34]. Prognozowana dynamika populacyjna w połączeniu z obecną praktyką przetaczania krwi może oznaczać, że popyt na składniki krwi będzie rósł szybciej niż w ubiegłych latach.

W badaniach przeprowadzonych na wschodnich obszarach Niemiec wykazano, że w bardzo nieodległej przyszłości, bo już w 2020 roku, można się spodziewać niedoboru podaży krwi dochodzącego aż do 47% jako następstwa starzenia się populacji i przewidywanego wzrostu zapotrzebowania na krew o 25%. Przyjmując stabilność obecnych współczynników demograficznych, można założyć, że do 2030 roku w cała Europa stanie w obliczu tego problemu. W opisanej sytuacji w celu zachowania wystarczającej podaży krwi rysuje się konieczność zwiększenia liczby donacji, a zarazem wielodyscyplinarnego podejścia zmierzającego do ograniczenia liczby transfuzji [30]. Jeżeli sytuacja demograficzna nie ulegnie poprawie, konieczne może być podjęcie niestandardowych działań, takich jak rewizja polityki dyskwalifikacji krwiodawców czy wprowadzenie importu krwi z innych krajów.

W tej sytuacji szczególnego znaczenia nabiera dbałość o zdrowie i zdolność do oddawania krwi wśród już istniejącej puli krwiodawców. Jedną ze stosowanych w tym celu metod jest eliminowanie niedoborów żelaza występujących u wielokrotnych dawców tak, aby ograniczyć wspomnianą już znaczną liczbę dyskwalifikacji spowodowaną obniżonym stężeniem hemoglobiny [35, 36]. Służyć temu mają programy suplementacji dawców preparatami żelaza, funkcjonujące już w niektórych krajach. Również i w naszym kraju przeprowadzono badanie nad niedokrwistością i profilaktyką niedokrwistości w populacji krwiodawców województwa dolnośląskiego. W wyniku półrocznej suplementacji żelazem u osób tych nastąpiła poprawa wskaźników gospodarki żelaza w ustroju przy stosunkowo dobrej tolerancji leczenia [37]. Należy jednak mieć na uwadze, że część dawców z uwagi na mniej lub bardziej nasilone objawy niepożądane związane ze stosowaniem doustnych preparatów żelaza może zrezygnować z suplementacji [38]. Innym niestandardowym podejściem mającym na celu zwiększenie liczby dawców są donacje krwi od chorych na hemochromatozę, u których upust krwi stanowi zasadniczy element postępowania terapeutycznego. Uznając, że osoby chore na wrodzoną hemochromatozę będą stanowić bezpieczne źródło krwi do transfuzji, amerykańska Food and Drug Administration wydała już w 2001 roku odpowiednie wytyczne centrom krwiodawstwa umożliwiające rozpoczęcie przygotowań do pobierania krwi od tej grupy krwiodawców [39].

Nadal bardzo duże znaczenie w utrzymaniu liczby krwiodawców na bezpiecznym poziomie ma popularyzacja oddawania krwi, zwłaszcza wśród młodzieży. W ramach programu polityki zdrowotnej „Zapewnienie samowystarczalności Rzeczypospolitej Polskiej w krew i jej składniki na lata 2015–2020” w kraju podejmowane są działania propagujące honorowe krwiodawstwo przy użyciu różnorodnych środków komunikacji społecznej.

Podziękowanie

Autorzy składają podziękowanie Narodowemu Centrum Krwi oraz Regionalnym Centrom Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa za udostępnienie danych wykorzystanych w niniejszej pracy i pomoc w ich opracowaniu.

Adres do korespondencji: dr n. med. Aleksandra Rosiek, Instytut Hematologii i Transfuzjologii, ul. I. Gandhi 14, 02–776 Warszawa, tel.: 22 349 63 91, faks: 22 349 63 76, e-mail: arosiek@ihit.waw.pl